Eyyûbîler Devleti veya Eyyûbîler1 (, ; Kürtçe: Dewleta Eyûbiyan), Mısır'daki Fâtımî Halifeliği'nin kaldırılmasının ardından, Kürt kökenli23 komutan olan Selahaddin Eyyûbî tarafından 1171 yılında kurulan Eyyûbî Hanedanı'nın esas olarak Mısır ve Suriye'de egemen olduğu Sünni Müslüman bir devlettir.45678 En güçlü olduğu dönemde Mısır, Suriye, Irak, Hicaz, Kudüs, Libya, Yemen ve Levant bölgelerini egemenliği altında tutmuştur. 1171'de Selahaddin Eyyubi tarafından Mısır'daki Şii Fâtımî Halifeliği'nin ortadan kaldırılmasının ardından doğan bir iktidar boşluğuyla Selahaddin'in ''Mısır Sultanı'' ilan edilerek tarih sahnesine çıkan devlet, 1187'de Hıttin Muharebesi ile Kudüs'ü Hristiyanlardan geri almış ve Orta Doğu'da önemli bir güç hâline gelmiştir.9
Eyyubi Hanedanı, nispeten kısa görev süresine rağmen bölgede, özellikle de Mısır'da dönüştürücü bir etkiye sahip oldu. Eyyubiler döneminde, daha önce Şii bir halifelik olan Mısır, baskın Sünni siyasi ve askeri güç ile bölgenin ekonomik ve kültürel merkezi hâline geldi. Saltanatı boyunca Eyyubi yönetimi, ekonomik bir refah çağını da başlattı ve sağlanan kolaylıklar, İslam dünyasında entelektüel faaliyetlerin yeniden canlanmasına yol açtı. Aynı zamanda bu dönemde, büyük şehirlere çok sayıda medrese inşa edilerek bölgedeki Sünni Müslüman egemenliğini şiddetle güçlendirmeye yönelik bir süreç de etkili oldu.
Nüfusunun çoğunu Kürtlerin ve Arapların oluşturduğu10 Eyyubiler Devleti, topraklarını Hicaz'a ek olarak, Levant bölgesinin çoğunu kapsayacak şekilde, Mısır sınırlarının ötesine hızla genişletti.11 Yemen, Kuzey Nubia, Trablusgarp, Sirenayka, Güneydoğu Anadolu ve özellikle Kürtlerin yoğunlukta yaşadığı Kuzey Irak'a hükmetti.12 İslam dünyasının iki önemli kutsal şehri olan Mekke ve Medine'yi de elinde bulunduran devlet, ''İki Kutsal Caminin Koruyucusu'' unvanına sahip oldu ve bu unvan, bizzat devletin kurucusu Selahaddin Eyyubi tarafından da kullanıldı. Haçlıların Kudüs'ü 1099 yılında ele geçirdikten 88 yıl sonra, Kudüs'ün bu sefer Selahaddin komutasındaki Eyyubiler tarafından geri alınmasıyla Haçlılara karşı kazanılan zaferden dolayı Selahaddin, bugün başta saltanat sürmüş olduğu birçok ülkede ulusal bir kahraman olarak anılmaktadır. Günümüzde, saltanatının birer parçası olmuş olan Mısır, Suriye, Filistin, Kürdistan Bölgesel Yönetimi, Yemen ve doğum yeri olan Irak, ulusal arması olarak hanedan kartalını armalarında bulundurmaktadırlar.
Devletin kurucusu olan Selahaddin Eyyubi, Tikrit'te Kürt bir ailede doğmuştur.131415161718 Selahaddin Eyyûbî’nin babası Necmeddin Eyyûb ise, o dönemde bir Kürt hanedanlığı olan Şeddâdîler'in hüküm sürdüğü Divin şehrinde, Ecdenakan isimli, ahalisinin tamamının Kürtlerden oluştuğu bir köyde doğmuştur ve babasının adı Şâdi (veya Şazi) el-Kürdî’dir.1920
Eyyubi ailesi, Hezbaniyye Kürtlerinin Revvâdîler aşiretindendir.21 Revvâdîler'in soyunun ise, Yemenli bir Arap kabilesine dayandığı düşünülmektedir.22 Abbâsî hâlifesi tarafından 758 yılında Basra'dan alınarak Azerbaycan'a yerleştirilmişlerdir. Sonra, onun soyundan gelen torunları, 8. ve 9. yüzyıllarda Abbâsîlerin Tebriz valisi olarak vazife yapmışlardır. Revvâdîler, 10. yüzyılın başından itibaren Azerbaycan'da baskın hale gelen Kürt varlığıyla, özellikle de Hezbani aşiretiyle karışmışlar ve giderek Kürtleşmişlerdir.2324
Tarihçi İbn Haldun'a göre ise Selahaddin Eyyubi'nin ataları, aslı Arap olan Yemen'in Himyeri vilayeti eşrafından, Hezbâniyye Kürtlerinin Revvâdîler aşiretine mensupturlar.25
Arap tarihçi El-Hazrecî'nin Eyyubileri anlatan eseri, Târihu Devleti'l-Ekrâd () ismini taşımaktadır.2627282930 Bir diğer Arap tarihçi İbn-i Şeddad (1145-1235),31 Memlûk dönemi tarihçisi Ebu Hamid el-Kudsi32 ve Osmanlı tarihçisi Ahmed Vasıf Efendi gibi şahsiyetler de eserlerinde Selahaddin'den ve onun hanedanından "Kürt" diye bahsetmişlerdir.33
Tüm bu etnik köken tartışmaları ve araştırmalarından sonra Eyyûbîler Devleti, genel olarak bir Kürt hanedanlığı ve Kürt devleti olarak kabul edilir.3435363738
Siyasi yapısı bakımından Eyyûbî konfederasyonun yönetim tutumları kendi yurdunun siyasi kurumları ile alakalı olabilir. Fakat bu kurumları çağdaş Türk devletlerinin temel yapısıyla önemli ölçüde farksızdı ve Eyyubîler birçok yönden Selçukluların bir halefi olarak anlaşılabilir.3940
Fâtımîler’in son halifesi olan El-Âzıd bil-Lâh’ın 1171 tarihinde vefatı üzerine Şâfiî olan Selahaddin Eyyübi Mısır’a yerleşti. Bunun üzerine 278 sene süren Mısır Şiiliğinin tarihe karışması neticesinde Mısır Şia Batınilik mensupları da çeşitli ülkelere dağılmak zorunda kaldılar. Böylece, Sultan Selahaddin Eyyubi’nin baskısından bunalan Batınilik dâîleri bu yeni bağımsızlığına kavuşan bölgelere göç ettiler.
1158 yılında Büyük Selçuklular'ın sonu olarak kabul edilen Sultan Sencer’in evlât bırakmadan ölmesi üzerine Selçuklu valileri Horasan, Irak-ı Acem, Kirman, Halep, Şam ve Anadolu Selçuklu Sultanlığı şubeleri oluşturdukları gibi Benî Artıklar, Elgarzîler, Musul ve Halep Atabeylikleri isimleri altında bağımsızlıklarını ilân ettiler.41
1171’de Fatımilere son veren Selahaddin Eyyûbî, Mısır'da hutbeyi yeniden Abbasi halifesi adına okutmuş ve Mısır'da Sünnîliği yeniden başlatmıştır. 1174'te kendi adına hutbe okutarak devletin başına geçti. İlk iş olarak Zengiler'i kendi topraklarına bağladı. Suriye, Filistin, Hicaz, Ürdün, Yemen, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ni egemenliği altına aldı. 1177 yılında Montgisard Muharebesi'nde Kudüs Kralı IV. Baudouin'e yenildi.
Selahaddin Eyyubi, Haçlılarla uzun süren mücadeleler yaptı. 1187 yılında Kudüs Kralı Lüzinyanlı Guy'ın ordusu ile yaptığı Hıttin Muharebesi'nde Haçlı ordusunu yenerek ve Kudüs'ü alarak tekrar İslamiyet'e kazandırdı. Fetihten sonra katliam beklentisi içinde olan gayrimüslimlere gösterdiği engin hoşgörü ve benzeri insanî özellikler ile büyük takdir kazandı. İslam dünyasında bir efsane hâline geldi. 1188 yılında Selahaddin, Antakya Prensliği'ne (Haçlı Kontluğu) karşı sefere çıktı. Bu bölgede birçok kaleyi ele geçirdi.
Kudüs'ün Müslümanların eline geçmesinin ardından, 1189 yılı başlarında Üçüncü Haçlı Seferi, Papa tarafından başlatıldı. Bu sefere, daha önce Hittin Savaşı'na katılan Haçlılardan başka İngiliz, Fransız, Alman ve Sicilya içinde olduğu devletlerin oluşturduğu donanmaları ve kara kuvvetleri Haçlılara katıldılar. Selahaddin bütün Müslümanlardan yardım istedi, fakat çok azı bu yardıma cevap verdi. Artık her iki tarafın askerleri de savaşın bitmesini istiyorlardı. Bunun üzerine anlaşmaya karar verildi. 2 Eylül 1192 tarihinden geçerli olmak üzere üç yıl sekiz ay karada ve denizde geçerli olacak bir anlaşma imzalandı.
Bu anlaşma ile Yafa ile Sur arasındaki dar sahil şeridi Haçlılar'ın elinde kalıyor, diğer fethedilen yerler Müslümanların oluyordu. Bu zaman zarfında Orta Doğu'daki Haçlı varlığının belini kırmış, onu asla eski gücüne kavuşamayacağı hale getirmişti.
Sultan Selahaddin, 4 Mart 1193 günü Şam'da öldü. Ölümü üzerine dört oğlu kendi aralarında mücadeleye başladı. Selahaddin Eyyubi, bütün bu işlerin dışında Haşhaşiler ve Batınilik meselesi ile de uğraştı.
Selahaddin Eyyubi'nin kurduğu devlet, babasının adından dolayı Eyyûbîler Devleti olarâk anıldı. Eyyûbîler Devleti'nin sınırları kısa sürede Mısır, Suriye, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Arabistan'ın güneyine kadar genişledi.
Selâhaddin Eyyubi yaşamakta iken 17 oğlundan en büyüğü Efdal'i Şam'da Suriye Eyyubiler Sultanı olarak tayin etti ve Eyyubiler büyük sultanı olmak için veliaht olarak seçti. Diğer oğullarına alt-sultanlıklar verdi. 3-4 Mart 1193'de Sultan Selâhaddin olduğu zaman Eyyubiler yüksek bürokrasisi 1186'da Selahaddin'in yaptığı görev paylaştırmasını onun mirası olarak kabul ettiler. Böylece büyük oğul olan Afdal Eyyubiler Suriye Sultanı oldu ve Eyyubiler üst Sultanlığı göreviyle yetkileri de verildi. İkinci oğlu Aziz Osman Eyyubiler Mısır Sultanı ve üçüncü oğlu Zahir Gazi Halep Emiri oldu.
Afdal gayet yumuşak huylu bir kişi olduğu için yönetici emirler ve halk tarafından sevilmekte idi. Fakat tecrübesiz idi ve zayıf ve yumuşak karakterli olduğu için kendi isteklerini kabul ettirmekte güçlük çekmekte idi ve erkanının, özellikle Veziri olan Ziyaeddin İbnü'l-Esir'in büyük etkisi altında kalmakta idi. Bazen de kendini içkiye ve eğlenceye kaptırmakta idi. Bunun için Şam'da bulunan ve ona darılan Eyyubiler emir ve idarecileri onun yanından ayrılıp diğer Eyyubiler alt-sultanlarına, özellikle Kahir Mısır’daki Melik Azîz’in ve Halep'deki Melik Zâhir Gazi’ye bağlandılar. Mısır alt-sultanı Azîz Şam'ı eline geçirip büyük sultan olmaya karar verdi. 1194'de Aziz Mısır ordusu ile Şam'a yürüdü ve şehri kuşatmaya aldı. Afdal amcası olan Elcezire Emiri, Âdil’e başvurup Aziz ile anlaşmazlığına hakem olmasını istedi. Âdil Afdal'i doğru bularak Aziz'in saldırmasından kurtardı. Aziz ikinci defa 1195'te Azîz yeni bir saldırıya geçti Şam'ı kuşattı ve amcası Adil yine Afdal'i kurtardı. 1196'da Aziz üçüncü bir saldırıya geçmeden o zaman Elcezire emirliğini bırakıp Mısır'a yerleşmiş Âdil ile anlaştı ve Adil ve Aziz birlikte Şam'ı kuşatıp eline geçirdiler. Melik Aziz Osman Mısır sultanı ve büyük Eyyubiler hükümdarı olarak kabul edildi. Afdal Suriye tahtından indirilip küçük bir valilik olan Sarhad valiliğine gönderildi. Adil Eyyubiler Suriye Sultanı oldu.
Ancak Eyyubiler Hanedanı sultanları Üçüncü Haçlı Seferi ve daha sonra orta-doğuya yapılan Haçlı Seferleri ile uğraşmak zorunda kaldılar. Özellikle Mısır'a Dimyat'a yönelik Beşinci Haçlı Seferi, Eyyubiler Sultanı Kamil bin Adil'in bir anlaşma ile Kudüs'u Haçlılara terk ettiği Altıncı Haçlı Seferi ve yine Mısır'a yönelik ve Dimyat'ın Haçlılara ellerine geçemesine neden olan Fransa Kralı IX. Louis Yedinci Haçlı Seferi Eyyubiler devleti ve sultanlarını çok uğraştırdı.
Eyyubiler hanedan mensuplari arasındaki mücadele Mısır'da isyân çıkmasına neden oldu. Abbâsî Hâlifesi'nin yardım amaçlı gönderdiği Memlûk askerleri yönetimi ele geçirdi. Bundan sonra İslâm Dünyası'nda Kölemenler egemen olmaya başladı.
Özellikle Yedinci Haçlı Seferi Eyyubiler Sultanı olan Salih Eyyub'un beklemediği bir şekilde gelişti. Suriye'de Haçlıları beklerken ve oğlu ve varisi olan Muazzam Turanşah'i Mısır'dan uzaklaştırıp Elcezire valisi olarak Hasankeyf'e göndermişken beklenmedik şekilde Mısır'a yönelen ve Dimyat kalesini ellerine geçiren Haçlılara karşı direnmesi ancak kendinin köle olarak satın alıp eğitilip yetiştirilmelerini sağladığı Memluklu kölemenler ordusunun gayreti ve yetenekleri ile mümkün oldu. Zaten veremden hasta olan Sultan Salih Eyyub sedye ile getirildiği Mansuriye'de daha da hastalandı ve bacağında çıkan abşe nedeniyle ameliyat olmasından sonra oldu. Varisi olan Muazzam Turanşah'a Mısır'a El Cezire'den gelmesi için haber yollandı ve o da allelacele yola çıktı.
Mısır ordusunun komutanları bu ölümü sakladılar ve Salih Eyyub'un dul karısı Şecer-üd-Dürr devlet idaresini efektif olarak eline aldı. Mısır ordusu Memluklu komutanlarının gayet büyük yetenekleri dolayısıyla Haçlı ordusu Mansura Muharebesi'nde büyük bir yenilgiye uğratıldı. Bir oyun ile Mansure içine girmelerini saglayip sonra onları kuşatılmaya alındı. Bu sırada Muazzam Turanşah Mısır'a yetişip Sultanlık ve Mansura'yı kuşatan Mısır ordusu komutasını üzerine almıştı. Haçlılara karşı yapılan Fariskur Muharebesi'nde Haçlılar ordusu büyük bir yenilgiye uğradı ve imha edilip ordu olmaktan çıktı. Kral IX. Louis esir alındı ve ancak gayet büyük bir meblağ altın fidye vermek suretiyle esirlikten kurtuldu. Dimyat'ı geri vererek Haçlı ordusunun kalıntıları başında Mısır'ı terk etti.
Tam bu sırada Muazzam Turanşah üvey annesi olan Şecer-üd-Dürr'u ve gayet güçlü Memluklu emirlerini tavırları ve onlar aleyhinde politikaları ile kendinden gocuttu. Memluklu askeri komutan emirler ona bir suikast uygulayarak onu öldürüp Mısır Eyyubiler hanedanının hükümdarlığına efektif olarak son verdiler.
Mısır'ın ve ordusunun efektif idaresi Salih Eyyub'un kurmuş olduğu "Bahri Memluklular" emirleri eline geçmişti. Önce Salih Eyyub'in karısı Şecer-üd-Dürr Sultan ilan edilmiş ve Mısır idarecileri ona biat etmiştir. Fakat Suriye Eyyubiler'inin ve Bağdad Abbasiler halifesinin gayet negatif olarak ona biat etmemeleri yeni bir tutum uygulmalarına yol açtı. (1250)'da Şecer-üd-Dürr tahttan feragat etti ama ona en yakin Bahr-i Memluk komutanlarından Aybeg sultan olarak tahta gecirildi ve Şecer-üd-Dürr onunla evlendi. Eyyubiler Suriye Sultanı Nasır Yusuf devam etti ve bu sultan ordusuyla Mısır'a hücum etti. Aybeg bir ara Eyyubiler Suriye Sultanı Nasır Yusuf'un tehdidini önlemek için ile ortak sultan olarak Mısır Sultanı tahtına 1250-1254 arasında 16 yaşında bir çocuk olan Eyyubiler hanedanından Eşref Musa'yi geçirdiğini ilan etti ise de bu çocuk hükümdar bir kukla olmaktan ileri geçmedi. Eyyubiler Suriye Sultanı ordusu Mısır'de Mamluklularla yapılan iki büyük muharabeden sonra Mısır'dan püskürtüldü. Bu tehdid ortadan kalkınca Eşref Musa tahttan indirilip Eyyubiler hanedanının Mısır idaresi sona erdi ve Mısır'ın idaresi Memlüklüler Devleti'ne geçti.
Eyyubiler hanedanının diğer kolları diğer bölgelerde hükümdarrlik etmeye devam etti. Eyyubi Nasır Yusuf önce 1236-1260 döneminde Hama emiri; sonra (1250-1260) döneminde Eyyubiler Suriye Sultanı oldu. Eyyubiler hanedanının kollarinden olan Eşref Musa bin Mansur İbrahim 1260-1263 döneminde Humus Emiri; Kamil Muhammed 1247-1260 döneminde Meyafarikîn Emiri olarak hüküm sürmüşlerdir. Bu Eyyubiler sultanlık ve emirlikleri Moğolların Suriye ve Filistin'e hücumları ile çok geçmedellahaen ortadan kaldırıldı.
Mısır Eyyûbî sultanları soyağacı:
Orijinal kaynak: eyyûbîler. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Şeşen, Ramazan (2012) ,Eyyübiler (1169-1260), İstanbul:İsam Yayınları, ISBN 9786055586850 ↩
^ Ponting, Clive, Farklı Bir Bakış Açısıyla: Dünya Tarihi, Alfa Yayınları, İstanbul, 2020. (sayfa: 369) ↩
"Ayyubids and Mamluks." Kaynak: Rathven, Malise ve Nanji, Azim (ed) (2004) Historical Atlas of the Islamic World., Oxford: OUP ISBN 978-0198609971 ↩
Muhammed bin İbrahim bin Muhammed bin Ebil-Fevâris Abdülazîz El-Ensârî El-Hazrecî, Târihu Devletil-Ekrâd, Miilet Genel (Hekimoğlu Ali Paşa) Kütüphanesi, No:695) ↩
Hakan Özoglu, Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries, SUNY Press, 2004, ISBN 0791485560, s. 46. ↩
Jackson, Sherman A. (1996-01-01). Islamic Law and the State: The Constitutional Jurisprudence of Shihāb Al-Dīn Al-Qarāfī. BRILL. s.
Clive Ponting, Dünya Tarihi, Alfa Yayınları. ↩
Humphreys, R. Stephen (1977), From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 1193–1260. Albany, New York: State University of New York Press,. ISBN 0-87395-263-4 ↩
Selahaddin Eyyubi {{!}} TRT Belgesel | erişimtarihi = 6 Haziran 2022 | tarih = 2019 | çalışma = (süre 4:42) | yayıncı = YouTube | arşivurl = https://web.archive.org/web/20191214045450/https://www.youtube.com/watch?v=CsGpRU40PNw | arşivtarihi = 14 Aralık 2019}} ↩
Savaşın Efsaneleri {{!}} TRT Belgesel|erişimtarihi=2022-11-13|dil=tr|çalışma=Kudüs Fatihi Selahaddin Eyyubi {{!}} Savaşın Efsaneleri {{!}} TRT Belgesel}} ↩
Özoglu, Hakan (2004), Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries, New York:SUNY Press, 2004, ISBN 0791485560, s. 46. ↩
TDV, İslam Ansiklopedisi, cilt: 35, sayfa: 36 ↩
Prof. Dr. Ramazan Şeşen, 20:44'ten itibaren, https://www.youtube.com/watch?v=KM_dn6MD0Dk ↩
İbn Haldun, "Mukaddime", 2/622, Milli Eğitim Bakanlığı, 1996. ↩
Arşivlenme tarihi:8 Şubat 2016 ↩
El-Hazreci, Târihu Devleti'l-Ekrâd, Millet Genel (Hekimoğlu Ali Paşa) Kütüphanesi, No:695. ↩
DS 379 al-Ansari al-Khazraji, Muhammad ibn Ibrahim 'Abd al-'Aziz. Ta'rikh dawlat al-Akrad wa-al-Atrak. Microfilm (negative) of Hekimoglu Ali Pasa ms. 695. Chicago: Department of Photoduplication, University of Chicago Library, 1978. ↩
İbn Şeddad, Selahaddin-i Eyyubi'nin Hayatı, Büyüyenay Yayını Basımı, 2021. ↩
Devletu Benî Eyyûb el-Ekrâd (Ebu Hâmid el-Kudsî, ö.1483) (Erişim tarihi: 2 Şubat 2022) ↩
Vasıf Efendi, Mehasinü’l-Asar ve Haka’iku’l-Ahbar, Çamlıca Yayınları, 2018. ↩
Jackson, Sherman A. (1996-01-01). Islamic Law and the State: The Constitutional Jurisprudence of Shihāb Al-Dīn Al-Qarāfī. BRILL. s.
Özoglu, Hakan (2004), Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries, New York:SUNY Press, 2004, ISBN 0791485560 s.46 ↩
Muhammed bin İbrahim bin Muhammed bin Ebil-Fevâris Abdülazîz El-Ensârî El-Hazrecî, Târihu Devletil-Ekrâd, Miilet Genel (Hekimoğlu Ali Paşa) Kütüphanesi, No:695) ↩
Humphreys, Stephen (15 Aralık 1987), *Ayyubids *, Encyclopedia Iranica ↩
Bosworth, C.E. (1996), *The New Islamic Dynasties *, New York: Columbia University Press, ISBN 978-0-231-10714-3 s.73 ↩
Şeşen, Ramazan (2012) ,Eyyübiler (1169-1260), İstanbul:İsam Yayınları, ISBN 9786055586850 ↩
Humphreys, R. S. (2011) "Ayyubis" Encyclopædia Iranica Cilt: III(2), Sayfa:164-167 Online:1 , ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page