Zekâ ya da ruh biliminde anlak1,
zihnin öğrenme, öğrenilenden yararlanabilme, yeni durumlara uyabilme ve
yeni çözüm yolları bulabilme yeteneğidir.2
Başka bir deyişle anlak, zihnin birçok yeteneğinin
uyumlu çalışması sonucu ortaya çıkan bir yetenekler birleşimidir.3 En
geniş anlamıyla, genel zihin gücü olarak da tanımlanabilir.4 Zihnin
algılama, bellek,
düşünme, uslamlama,
öğrenme gibi birçok işlevini içerir.5 Sözcük
çok geniş anlamda kullanılsa da psikologlar tarafından
yaratıcılık, kişilik,
bilgi ve akıl gibi değişik
kategorilere ayrılmıştır.
Zekâ araştırmacılarının asıl alanı insanlardır,
fakat hayvanların da öğrenme, anlama vs.
yetenekleri üzerinde çalışmalar yapılmaktadır.
Zekâ sözcüğü Türkçeye Arapçadan geçmiştir.6
Arapçada ذكاء, "parıltı", "zihin parıltısı" gibi anlamlara gelmekte;
"ateşin harlanması" gibi bir anlamda da kullanılmaktadır.7
Anlak ise öz Türkçe bir sözcük olup, anlamak (anla-) eylem kökünden
türemiştir ve basit anlamıyla, anlama, algılama yeteneği demektir.8
Zekânın ne olduğu ile ilgili tartışmalar yıllardan beri sürmektedir. Buna göre anlağın birkaç tanımı şu şekildedir:910
Bir kişinin zekâsını belirleyen üç temel etken vardır.11
Temelde zekâ doğuştan gelir ve büyük ölçüde kalıtımın etkisiyle belirlenir.12 Yapılan çalışmalarda çocuğun zekâsı ile ana-babanın zekâsı arasında yüksek düzeyde ilişki olduğu saptanmıştır.13 Çocuğun zekâ gücü anasıyla babasının zekâ gücü ortalamasına yakındır. Biraz altında ya da üstünde olabilir. Ana ve babanın döl gözelerinde, gen adı verilen ve kalıtımı belirleyen özellikler rastlantısal bir yolla çocuğa geçerler.14
Çocuğun döl yatağında uygun beslenmesi, beyin kanlanma ve oksijen alımının yolunda gitmesi gerekir. Örneğin; zor bir doğum sırasında çocuğun soluğu uzun süre kesilirse, beyin gözeleri ölür ve sonuçta zekâsı etkilenir. Bunun gibi, beyin dokusunu doğum sonrasında örseleyen yaralamalar ve beyin yangıları da zekâ gizilini (potansiyelini) düşürebilir.15 Ananın gebelik süresince nasıl beslendiği de zekâ gelişimini etkileyen bir etkendir.16
Çocuk doğuştan getirdiği zihinsel potansiyelini kullanabilmek ve geliştirebilmek için varsıl uyarıcılarla donatılmış çevreye ihtiyaç duyar.17 Çevrenin zekâyı tam olarak ne ölçüde etkilediği saptanamamıştır.18 İlk yaşlarda ana babanın uyarması, ilgisi, zekâyı geliştirebileceği gibi, bunun tersi de olabilir. Bu konuda genellikle gözlenen, eğitim düzeyi düşük bir ana-babanın çocuğuna anlaksal yoldan ilgisinin az olduğu ve çocuğun (okul çağına gelene kadar) zekâ gelişiminin yavaş olduğudur.19 Genel olarak zekânın %75'i ilk dört yılda oluşur ve 20 yaşına kadar gelişimini sürdürür.20
Zekâ ölçerleri (testleri) çocukların yapabilecekleri işlere, becerilerine, yanıtlayabilecekleri sorulara, yaşlarına uygun sayı, söz bilgisine ve biçim ilişkisine dayandırılarak hazırlanır.21 Zekâ standardize edilmiş bu zekâ testleri ile ölçülür.22 Bu testlerdeki sorular her yaşa göre özel olarak hazırlanır.
Batıda kullanılan ilk zekâ ölçerini Fransız psikolog Alfred Binet ve Dr. Theodor Simon üretmiştir.23 1905'te yayımlanan bu testin adı "Binet-Simon Testi"dir. Bu ölçer, Paris ilkokullarında başarısız öğrencilere uygulanmış ve zekâsı geri olduğu için başarısız olanlarla; zekâsı geri olmayıp, olumsuz çevre etkenleri yüzünden başarısız olanları ayırt etmek amacıyla kullanılmıştır.24
Ölçerlerde çocuğun doğru yanıtladığı sorular dikkate alınarak zekâ yaşı hesaplanır.25 Zekâ yaşının gerçek yaşa bölümünün 100 ile çarpılmasıyla zekâ katsayısı (ZK ya da IQ) ortaya çıkar:
ZK = (Zekâ yaşı / Gerçek yaş) x 100.262728
Örneğin; 10 yaşındaki bir çocuk ölçerde yalnızca 6 yaş düzeyine kadar olan soruları/görevleri yapabilmişse, ZK'si (6/10) x 100 = 60 olarak belirlenir.
Dünya Sağlık Örgütü'nün (WHO) önerdiği zekâ sınıflandırması şu şekildedir.
Uluslararası zekâ sınıflandırması293031 |
---|
ZK (IQ) |
0-20 |
21-35 |
36-50 |
51-70 |
71-79 |
80-89 |
90-109 |
110-119 |
120-129 |
130 ve üstü |
Akıl doğru düşünce üretmekle ilgilidir. Zekâ ise genelde uygulayıcı olarak düşünülebilir.32 Akıl kuramlar ve kurallar ortaya çıkarırken, zekâ bunların pratikte uygulanmasını sağlar. Başka bir açıdan bakıldığında zekâ düşünebilme gücü ya da yeteneğidir. Doğru düşünceye ulaşmak ya da sahip olmak ise akılla olur.33
Orijinal kaynak: zekâ. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page