Sümerler, yaklaşık olarak MÖ 4000-2000 yılları arasında Irak'ın güneyinde (Güney Mezopotamya) yerleşik olan, medeniyetin beşiği olarak bilinen coğrafi bölgede yaşamış bir uygarlıktır. Dünyanın bilinen en eski uygarlıklarından birisi olarak kabul edilir.12
Sümerler, "Bereketli Hilal" olarak adlandırılan Mezopotamya bölgesinde ortaya çıkan sayısız medeniyetin temelini atmıştır. Ayrıca yazı ve astronomi de tarihte ilk kez Mezopotamya'da, Sümerlerde ortaya çıkmıştır.3 Genel düşünce, Sümerlerin, çağdaşı olan halklarla yakın bir etkileşim ve benzerliklerinin olduğu yönündedir.
Sümer Devleti'nin, Sami olmayan izole bir topluluk tarafından kurulmuş olduğu kabul edilmektedir.4
Mezopotamya'da yaşayan birçok farklı kavimden ilk öne çıkan ve daha sonraki medeni oluşumların temelini atan Sümerlerdir. Gerek yazı, dil, tıp, astronomi, matematik; gerekse de din, fal, büyü, mitoloji gibi alanlarda ilk öne çıkan ve bilinen toplum Sümerlerdir. "Yaratılış" ve "Tufan"a, "Emeş ve Enten"e ilk kez Sümerlerde rastlanır. Yılbaşı ağacı süsleme, evlilik yüzüğü, nazar boncuğu da ilk olarak Sümerlerde görülmüştür. Sümer döneminde 21'i küçük olan yaklaşık 35 büyük şehir ve kasaba vardı. Bunlar arasında Kiş, Nippur, Zabalam, Umma, Lagaş, Eridu, Uruk ve Ur sayılabilir.
MÖ 4000 yılları başlarında Sümer sınırları kanallar veya sınır taşları ile belirlenmiş bir düzine şehir devletine bölünmüştü. Bütün şehirlerin merkezinde şehre ait özel bir sahip tanrı veya tanrıçaya adanmış olan ve bir rahip yöneticinin (ensi) veya kralın (lugal) idaresindeki tapınak bulunurdu.
<table> <tbody> <tr class="odd"> <td><p>Hanedanlık öncesi ilk beş şehir: </p> <ol> <li><a href="Eridu" title="wikilink">Eridu</a> (<em>Ebu Şahreyn</em>)</li> <li><a href="Bad-tibira" title="wikilink">Bad-tibira</a> (<em>El-Medain</em>)</li> <li><a href="Larsa" title="wikilink">Larsa</a> (<em>Es-Senkereh</em>)</li> <li><a href="Sippar" title="wikilink">Sippar</a> (<em>Ebu Habbah</em>)</li> <li><a href="Şuruppak" title="wikilink">Şuruppak</a> (<em>Fara</em>)</li> </ol> <p>Diğer temel şehirler:</p> <ol start="6"> <li><a href="Kiş" title="wikilink">Kiş</a> (<em>Uheymir ve İnharra</em>)</li> <li><a href="Uruk" title="wikilink">Uruk</a> (<em>Warka</em>)</li> <li><a href="Ur_(antik_kent)" title="wikilink">Ur</a> (<em>El-Muqayyer</em>)</li> <li><a href="Nippur" title="wikilink">Nippur</a> (<em>Afak</em>)</li> <li><a href="Lagaş" title="wikilink">Lagaş</a> (<em>El-Hiba</em>)</li> <li><a href="Ngirsu" title="wikilink">Ngirsu</a> (<em>Tello veya Telloh</em>)</li> <li><a href="Umma" title="wikilink">Umma</a> (<em>Jokha</em>)</li> <li><a href="Hamazi" title="wikilink">Hamazi</a> <sup>1</sup></li> <li><a href="Adab" title="wikilink">Adab</a> (<em>Bismaya</em>)</li> <li><a href="Mari_(kent_devleti)" title="wikilink">Mari</a> (<em>Hariri</em>) <sup>2</sup></li> <li><a href="Akşak" title="wikilink">Akşak</a> <sup>1</sup></li> <li><a href="Akkad" title="wikilink">Akkad</a> <sup>1</sup></li> <li><a href="İsin_Krallığı" title="wikilink">İsin</a> (<em>İşhan el-Bahriyat</em>)</li> </ol> <p><small>(<sup>1</sup>Yeri belirsizdir)</small> <small>(<sup>2</sup>Mezopotamya'nın kuzeyinde kalan bir şehir)</small></p></td> <td><p>Küçük şehirler (güneyden kuzeye):</p> <ol> <li><a href="Kuara_(Sümer)" title="wikilink">Kuara</a> (<em>El-Lahm</em>)</li> <li><a href="Zabala_(Sumer)" title="wikilink">Zabala</a> (<em>Ibzeikh</em>)</li> <li><a href="Kisurra" title="wikilink">Kisurra</a> (<em>Ebu Hatab</em>)</li> <li><a href="Marad" title="wikilink">Marad</a> (<em>Wannat es-Sadum</em>)</li> <li><a href="Dilbat" title="wikilink">Dilbat</a> (<em>Ed-Duleim</em>)</li> <li><a href="Borsippa" title="wikilink">Borsippa</a> (<em>Birs Nimrud</em>)</li> <li><a href="Kutha" title="wikilink">Kutha</a> (<em>İbrahim</em>)</li> <li><a href="Der_(Sümer)" title="wikilink">Der</a> (<em>El-Badra</em>)</li> <li><a href="Eshnuna" title="wikilink">Eshnuna</a> (<em>Asmar</em>)</li> <li><a href="Nagar,_Suriye" title="wikilink">Nagar</a> (<em>Brak</em>) <sup>2</sup></li> </ol> <p><small>(<sup>2</sup>Mezopotamya'nın kuzeyinde kalan bir şehir)</small></p></td> </tr> </tbody> </table>Sümer şehri, Mezopotamya'nın güney ucunda, Dicle ve Fırat nehirleri arasında, sonradan Babil olmuş, günümüzde de Irak'ın Bağdat şehrinden Basra Körfezi'ne kadar olan bölgede idi.5
Sümer şehri, Sümerlerden önce yaşamış ve Sümerce konuşmayan ve Sami olmayan bir halk tarafından, MÖ 4000-2350 yılları arasında kurulmuştur. Bu halka günümüzde Proto-Fıratlılar ya da Ubaidliler denmektedir. Ubaid ismi Al-Ubaid şehrindeki kazı alanından gelir. Ubaidliler Sümer şehrinde kurulmuş ilk medeniyettir. Bataklıkları tarım için kurutmuşlar, ticaret, dokumacılık, dericilik, demircilik, taş oymacılığı ve çanak-çömlekçilik gibi işlerle uğraşmışlardır. Ubaidlilerin bölgeye yerleşmesinden sonra çeşitli Sami halklar da aynı bölgeye yerleşmiş, kültürlerini Ubaidlilerinki ile karıştırarak Sümerler öncesi yüksek bir medeniyet kurmuşlardır.6
Çoğu tarihçiye göre, Sümerler MÖ 5500 ve 4000 yılları arasında bölgeye
kalıcı olarak yerleşmiş Batı Asya
halkıdır.7891011 Samuel Noah
Kramer, "Tarih Sümer'de Başlar"
kitabında; İran'dan gelen göçebeler ve Samilerin karışımı olan bir köy
kültürü ile Sümer tarihinin başladığını yazıyor. Bu iki halkın ve
kültürlerinin karışması zamanla Güney Mezopotamya'daki ilk şehir
devletini oluşturuyor. Zamanla bölgeye hakim olmak için mücadele eden
şehir devletlerine dönüşüyorlar. Genelde Samilerin üstün çıktığı bu
mücadelelerde, Mezopotamyalılar diğer bölgelere genişlemeye başlıyorlar
ve yakın doğuda ilk imparatorluğu kuruyorlar.
Bu imparatorluk zamanla Elam olarak da bilinen bölge
dahil olmak üzere, İran'ın batı düzlüklerine kadar yayılıyor. Bu
Mezopotamya imparatorluğu, Hazar Denizi ya da
Kafkaslardan geldiği tahmin edilen, ilkel ve göçebe Sümerler ile
karşılaşıyor. Mezopotamya ile ilkel kabileler arasında tampon görevi
yapan Sümerliler ne pahasına olursa olsun direniyorlar. İlk
karşılaşmalarda kendilerinden teknolojik ve kültürel anlamda gelişmiş
olan Mezopotamyalılar üstün geliyor. Zamanla esir ya da paralı asker
olarak Mezopotamya kültürünü yakından tanıyan Sümerler, kendilerine
gerekli olan askeri teknolojiyi öğreniyor ve kendi kültürlerine
uyguluyorlar. Zamanla gerilemeye başlayan Mezopotamya devletine üstün
gelmeyi ve önce batı İran topraklarını sonra Kuzey Mezopotamya'yı almayı
başarıyorlar. Fethettikleri bu bölgede ilk Sümer devletini
kuruyorlar.12
Sümerler denen, dili bölgede uzun süre yaşayan halkın, MÖ 3300 yıllarından MÖ 3000'e gelindiğinde bölgede en az 12 şehir devleti vardı.13
Bu dönemde her kent genellikle surlarla çevriliydi. Her kentin kendi tanrısı vardı ve her kentte en az bir tapınak bulunurdu. Sümerlerde tarihin belki de ilk kral listeleri ile karşılaşılır. Fakat bu listeler genellikle tarihsel gerçeklerin ötesinde mitolojik unsurlara da sahiptirler. Örneğin kral listesine göre Tufan'dan önce Sümerlerin yaşadığı bölgede efsanevi sekiz yönetici (ve dolayısıyla kent) mevcuttu. Kral listesine göre Tufan'dan sonraki ilk Sümer hanedanları Kiş, Uruk ve Ur'dur. Ünlü Gılgamış destanının kahramanı Gılgamış kral listesine göre Uruk Hanedanı'nın krallarındandır.
Lagaş'ta iktidara gelen Ur-Nanşe yaptırdığı inşaatlarla öne çıkmıştır. Urukagina da ilk yazılı reformları sayesinde tanınmıştır. Erken dönemlerde Sümerlerin ana tanrısı An'dır, fakat sonraki dönemlerde bu tanrı yerine Enlil Sümerlerin baş tanrısı konumuna yükselir. Enlil'in Nippur'da Ekur adında bir tapınağı vardır. Bu nedenle Nippur Sümerlerin dini başkenti kabul edilir, burada tapınak yaptırmak veya bu tip inşaatlarda çalışmak, hizmetli olmak önemli sayılırdı.
Bazı araştırmalarda Sümerlilerin zayıflaması Sümer topraklarındaki tuzlanma ve buna bağlı tarımsal üretimin düşmesi gibi ekolojik nedenlere bağlanır.
Sümer bölgesinde Gılgamış destanı gibi anlatımlara konu olan büyük bir sel meydana gelmiş ve bu Tufan'dan sonra bazı şehir devletleri diğerleri üzerinde hakimiyet kurmuşlardır. Şehirleri birleştiren kralların ilki, MÖ 2800 yıllarında Kiş kralı olan Etana dır. Kiş, Erech, Ur ve Lagaş şehirleri diğerlerine hâkim olabilmek için asırlar süren mücadelelere giriştiler. Bu durum Sümerleri harici düşmanlara karşı zayıf bıraktı. Önce Elamlılar (MÖ y. 2530-2450) ve sonra Kral Sargon yönetimindeki (MÖ 2334-2279) Akadlılar Sümerlere saldırdılar. Sargon hanedanı yaklaşık 1 asır iktidarda kaldı ve şehir devletlerini birleştirdi. Sargon hanedanının yönetim modeli tüm Orta Doğu medeniyetlerini etkilemiştir.14
Akadlar tarafından çökertilmesi sonrasında Sümerler bir daha eski haline gelemedi. MÖ 2000'li yıllarda bağımsız kimliklerini kaybettiler. Ardından gelen Akad ve Babil uygarlıkları çoğunlukla Sümerlerin izlerini taşıdılar. Kendilerine özgü dilleri ve çivi yazıları uzun süre yaşadı. Sümer inanışları ve mitolojisi İbranilerin Babil sürgünü yoluyla Yahudi, Hristiyan ve İslam inanışlarını etkilediği gibi Fenike-Yunan-Roma bağlantısıyla da günümüze dek ulaşmıştır.
Sümer ve yabancı devletlerde hükümdarlık yapan Sümer kralları bulunur.
Devlet kentlerden oluşmuştu ve her kent surlarla çevrili idi. Kent içinde yüksek bir tepeye yapılan tapınak bulunurdu ki bu sosyal yaşamın merkezini oluşturmaktaydı.
Başlangıçta Anaerkil bir toplum yapısına sahiptiler. İşbölümü derinleşmişti; 1. sınıfı din adamları ve askerler
Tarihte ilk yazılı hukuk kuralları Sümerler tarafından oluşturulmuştur. Bu özellikleri ile Sümerlere dünyadaki ilk Hukuk devleti denebilir. Otoritenin korunmak istenmesi hukuk kurallarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Lagaş Kralı Urukagina ihtilal ile başa gelmiş bir askerdir. Her kanun bir prolog (önsöz), maddeler ve epilog (sonsöz, sonuç) olmak üzere 3'e ayrılır. Urukagina kanunları bu özellikleri barındırmadığı için reform olarak geçer. İlk detaylı ve yukarıda saydığımız özellikleri belirten kanun metni Ur-Nammu kanunlarıdır. önsöz, 22 madde ve sonsözden oluşur.
İlk yazıyı MÖ 3200 yıllarında Sümerler buldu. İlk yazıları şekiller üzerine kurulu yani her varlık ve olay için bir şekil kullandılar. Çivi yazısı işaretleri geçmişteki bir resim yazısına dayanır. Bir kavramı ifade eden işaretlere ideogram adı verilir. Sümerce bilim dünyasındaki genelgeçer görüşe göre yaşayan herhangi bir dille bağlantısı olmayan izole bir dildir. Aralarında Türkçenin de bulunduğu farklı dil aileleriyle ilişki kurmaya yönelik amatör ve profesyonel çalışmalar yürütülmüş olsa da bu çalışmalar genel olarak kabul görmemiştir.15161718
Sümerlerin en önemli edebiyat eserleri; Gılgamış Destanı, Yaratılış Destanı ve Tufan Hikâyesi'dir. Sümerler kendi ülkelerine Kengir, konuştukları dile Emegir ve kendilerine Sag-giga derlerdi.
Çok tanrılı inanca sahip Sümerlerin tapınaklarına Ziggurat denirdi. Zigguratlar yedi katlı olup toplam üç ana bölümden oluşur. İlk katlar erzak deposu, orta katlar okul ve tapınak, son katlar ise rasathane olarak kullanılmıştır. Yazının icadı serüveni bu tapınaklara dayanır. Mezopotamya'da evler ve tapınaklar, taş az olduğundan kerpiç ve tuğladan yapılmıştır. Hem bu özelliğinden hem de sık sık istilalara uğradığından bu yapılar günümüze kadar ulaşmamıştır.
Sümerlerde hissedilen her nesnenin bir Tanrısı vardı ve insan görünümündeydiler, fakat insanüstü güçleri olan ölümsüz varlıklardı. Tanrılar, insanlara ne istediklerini bildirmez. Ancak insanlar onlara, kendilerinden istenileni sorarak öğrenebilirdi.
Sümer mitolojisinin en önemlilerinden Gılgamış Destanı'nda da adları geçen tanrılardan başlıcaları şunlardır:
Sümer inanışına göre başlangıçta gök ile yer birdi. Daha sonra gök ile yer, tanrılar tarafından ayrılmıştır. Sümer inanışında evrenin kökeni şu şekilde açıklanır:
Bu konu aşağıdaki "Gılgamış, Enkidu ve Ölüler Diyarı" adlı Sümer şiirinin giriş bölümünde şöyle anlatılmaktadır:
''Gök yerden uzaklaştıktan sonra,
Yer gökten ayrıldıktan sonra,
İnsanın adı konduktan sonra,
<!-- -->Anu göğü ele geçirdikten sonra,
Enlil yeri ele geçirdikten sonra,
Ereşkigal Kur'un ödülü olarak ele geçirilip götürüldükten sonra,
<!-- -->O denize açıldıktan sonra,
Baba Kur'a doğru denize açıldıktan sonra,
Enki Kur'a doğru denize açıldıktan sonra;
(Kur) krala ufak taşlar fırlattı,
Enki'ye koca taşlar fırlattı;
Onun küçük taşları, el kadar taşlar,
Onun koca taşları,... kamışların taşları,
Enki'nin gemisinin omurgası,
Saldıran kasırgaya benzeyen savaşta yenildi;
<!-- -->Krala karşı, geminin serenindeki sular,
Kurt gibi yutuyordu,
Enki'ye karşı, geminin ardındaki sular,
Aslan gibi vuruyordu'.20
Şiirden anlaşıldığı üzere başlangıçta bütün olan gök ve yer birbirlerinden ayrıldı ve böylece insanın yaratılışı buyruldu. Ardından gök tanrısı Anu göğün, yer tanrısı Enlil de yerin hâkimi oldular.
Sümer mitolojisinde insanın tanrılara hizmet etmesi için yaratıldığı anlatılır. Hava tanrısı Enlil tanrılara hizmet etmeleri maksadıyla Enki'nin tavsiyesiyle tahıl tanrıçası Aşnan ile sığır tanrı Lahar'ı yaratmıştır. Ancak bu iki tanrı bir gün öyle bir kavgaya tutuşmuşlar ki tüm işleri yapmaz olmuşlar. Kendilerine hizmet edilmeyen tanrılar, yeryüzündeki işleri yapmaktan yorulmuşlar ve bu konuyu Enki'ye götürüp şikayette bulunmuşlar. Uyuduğu için olan bitenden haberi olmayan Enki, tanrıça Nammu ve doğum tanrısı Ninmah'a insanı yaratması emrini vermiştir. Ninmah ve Nammu "derin suların üzerindeki" "balçığı" kararak şekil bakımından tanrılara benzeyen; ancak onların ölümsüzlük yeteneklerine sahip olmayan insanı yaratmışlar. İnsanın yaratılışı şerefine verilen şölende bütün tanrılar içerek sarhoş olmuşlar. Sarhoşluğun tesiriyle Ninmah'ın yarattığı altı insanın hepsi kusurlu olmuş. Ardından Enki'nin yarattığı insan da akli ve fiziksel bakımdan kusurlu olmuş. Hatasını düzeltmesi için Ninmah'tan yardım isteyen Enlil'i tanrı Ninmah yaptığı hatadan dolayı lanetlemiş.
Sümerlerde insanın yaratılışına dair diğer bir hikâye günümüz Adem inancına da kaynaklık ettiği düşünülen Adapa efsanesidir. Yasak meyve, cennet ve sonsuz yaşamdan kovulma, medeniyet bilgilerine veya sanatlarına sahip olma gibi Adem'e atfedilen diğer sıfat ve fiillere benzer niteliklere sahiptir.
Arif Tekin'e göre, Sümer mitolojisine ait birçok unsur İbranilerin babil sürgünü gibi değişik yollar ve etkileşimlerle günümüze kadar değişimler geçirerek gelmiş, kutsal kitaplara konu olmuştur. Bunların başlıcaları yaratılış ve tufan efsanelerinde karşımıza çıkar. Başlıca temalar: Gök ve yer bitişik iken sonradan ayrılması, her şeyin sudan veya su üzerinde yaratılması, insanın balçıktan ve tanrıya (tanrılara) benzer şekilde yaratılması, erkeğe ait Ti (Sümercede yaşam özü ve kaburga anlamlarına gelmektedir) kullanılarak kadının yaratılması, ilk insanların bin (veya binlerce) yıl yaşaması, insanın Gökteki bilgiye ulaşmak için çabalaması ve bunun tanrıları sinirlendirmesi, tufan, gemi yapımı ve her canlıdan bir çiftin gemiye alınması vb.21
Orhan Hançerlioğlu'nun ifadeleri; "Sümer Tanrısı Marduk’un büyük önemi, üç büyük tektanrıcı dine kaynaklık etmiş olmasıdır. Tevrat’la İncil’deki hikâyelerin çoğu Sümer efsaneleridir. Nuh ve Tufan hikâyesinin aslı olan bu Sümer efsanesi, Tevrat’la İncil’den dört bin yıl öncedir. Gene aynı bölgede, MÖ XX. yüzyılda yaşamış olan Kral Hamurabi kanunları, Tevrat kurallarına kaynaklık etmişlerdir. Samuel Reinach, Orpheus adlı kitabında şöyle demektedir: Hamurabi kanunları için ileri sürülmesi gelenek haline gelen tarihten yedi yüzyıl önce yapılmıştır. Eğer Musevi kanunlarının Musa’ya Tanrı tarafından yazdırıldığı doğruysa, Tanrı, Hamurabi’nin yapıtını aşırmış demektir."22
(Ayrıca bakn; Utnapiştim, Ziusudra)
Sümerler bölgeye yerleştiklerinde, çanak-çömlek yapmayı ve madenleri işlemeyi biliyorlardı. Aşağı Mezopotamya'da Dicle ve Fırat nehirleri kıyısında Uruk, Lagaş, Eridu, Ur, Kiş gibi kent devletleri kurdular. Gelişmiş bir yapı tekniği kullanıyorlardı. Yerleştikleri kesimlerde muazzam bir sulama sistemi kurup, kanallar, barajlar ve bentlerle hem seli önleyip bataklıkları kuruttular hem de düzenli sulamaya dayalı bir tarım geliştirdiler. Tekerleği de icat eden bu toplum tarlaları öküzlerin çektiği sabanlarla sürüyorlardı.
60 rakamına dayanan seksajismal sayı sistemini kullanan Sümerlerin "sos" dedikleri bu 60'lık birim bütün zaman ve mekân hesaplarında kullanılmaktaydı ve onları bir uyum içerisinde birbirine bağlıyordu. Ayı 30, yılı 360 gün olarak hesapladılar. Gece ve gündüzü on ikişer saate böldüler. Bir yılı 12 ay olarak hesapladılar. Ay ve Güneş tutulmasını hesapladılar. Aritmetik ve geometrinin temellerini attılar. Çarpma ve bölme cetvellerini buldular. Daireyi 360 dereceye böldüler.
4000 M.Ö.'de Sümerler karmaşık bir metroloji sistemi geliştirdi. Bu gelişmiş metroloji, aritmetik, geometri ve cebirin yaratılmasıyla sonuçlandı. Sümerler matematik ve geometrinin temellerini attılar. (Dört işlemi bulmuşlar, dairenin alanını hesaplamışlar, çarpma ve bölme cetvelleri hazırlamışlardır.)
MÖ 2600'den itibaren Sümerler kil tabletlere çarpım tabloları yazdılar, geometri alıştırmaları ve bölme problemleriyle uğraştılar. Babil rakamları'nın en eski izleri de bu döneme aittir.23
Yaklaşık MÖ 2700–2300 döneminde abaküs'ün ilki ve Altmışlık sayı sistemi'nin ardışık büyüklük sıralarını sınırlayan ardışık sütun tablosu görüldü.24 Sümerler, basamak değeri sayı sistemini ilk kullananlardı. Sümerlerin astronomik hesaplamalarda bir tür sürgülü cetvel kullanmış olabileceğine dair anekdotsal kanıtlar da var. Bir üçgenin alanını ve bir küpün hacmini ilk bulan onlardı.25
Sümerler astronomide de gelişmişlerdir. Burçları ilk Sümerler bulmuştur ve günümüze değin gelmiştir.
Artıklı ve doğru bir takvim kullanmışlar, bir ayı 30, bir yılı 360 gün olarak hesaplamışlardır. Ayrıca Güneş saatini icat etmişlerdir. Dünyada ilk kez ay yılı hesabına dayanan takvimi Sümerler bulmuşlardır.
Cevat Şakir Kabaağaçlı, eserlerinde
Sümerlerin Mezopotamya bölgesine Orta Asya'dan göç ettiklerini belirtir.
Sümer medeniyeti ile Orta Asyalılar arasındaki benzerlikler ortaya
atılarak bu tez ispatlanmaya çalışılmıştır.26 Orta Asya ve Sümer
kültüründe dağların doruklarının kutsal sayılması ve dağların
doruklarında yaşayan çeşitli tanrılara inanılması gibi benzerlikler iki
bölge arasında köken birliği ya da kültür etkileşimi olduğunun kanıtı
olarak öne sürülmüştür.27
Muazzez İlmiye Çığ gibi bazı
Sümerologlar, Sümerlilerin bir Türk halkı olduğunu ileri
sürmüşlerdir.28
Orijinal kaynak: sümerler. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
MSN Encarta Ansiklopedisi. Sümerler. 30 Kasım 2008. İng. <http://encarta.msn.com/encyclopedia_761576369/Sumer.html ↩
Tarih Sümer'de Başlar, Samuel Noah Kramer, s. 185-186 ↩
Adam Falkenstein, Das Sumerische, Brill Archive, 1964, s.23 ↩
Fischer Weltgeschichte, Band 2, Fischer Bücherei, 1965, s.47 ↩
Piotr Michalowski, "Sumerian," The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages." Ed. Roger D. Woodard (2004, Cambridge University Press). s. 19-59 ↩
Kramer, Samuel Noah, Sümer Mitolojisi, s.83 ↩
Kramer, Samuel Noah, Sümer Mitolojisi, s.80 ↩
[https://archive.is/20121201133850/http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:xWgTEspGS8cJ:http://www.tabularatalanayalanabalta.com/Arif%2520Tekin.htm%2Barif+tekin+%22kuran%C4%B1n+k%C3%B6keni%22+yalana+talana+balta&hl=tr&gbv=2&gs_l=heirloom-serp.3...9234.14593.0.15687.12.12.0.0.0.0.735.735.6-1.1.0...0.0...1c.1.JXdzEMPFuG8&spell=1&ct=clnk] Arif tekin, Sümerlerden İslam’a Kutsal Kitaplar ve Dinler ↩
Duncan J. Melville (2003). Third Millennium Chronology , Third Millennium Mathematics. St. Lawrence University. ↩
Altıncı Kıta Akdeniz, Halikarnas Balıkçısı ↩
Son Truvalılar, Sinan Meydan, s. 96 ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page