ışgın ne demek?

Işgın^1234567 ya da Işkın⁸⁹ (Rheum ribes), kuzukulağıgiller (Polygonaceae) familyasından 1000 – 4000 m yüksekliklerde yetişen, mayıs-haziran aylarında sarımsı beyaz çiçek açan, 40–150 cm boyunda, çok yıllık, otsu bir ravent türü¹⁰. Tanımlanmış 103 Rheum türünden biridir ve nominat (autonym) seksiyonda (sect. Rheum) sınıflandırılır¹¹. Güneybatı Asya'nın ılıman ve subtropikal bölgelerinde (Türkiye, Suriye, İsrail, Filistin, Ürdün, Lübnan, Ermenistan, Azerbaycan, Irak, İran, Afganistan ve Pakistan) yayılım gösterir ve Türkiye'de yabani olarak yetişen tek ravent (Rheum) türüdür. Cinsin diğer türleriyle serbestçe melezlenebilen ışgının çiçekleri hermafrodittir ve tozlaşması rüzgâr tarafından yapılır¹². Tıbbi bitkilerden olup farmakolojik araştırmalarda çok sık kullanılır.

Salkım biçimli çiçek durumunu (inflorescence) taşıyan genç sürgünler (sap) yetiştiği yörelerde taze olarak tüketilir. Kivi tadında mayhoş lezzetli sevilen bir sebze olsa da Türkiye'de halk arasında «meyve» olarak da nitelendirilerek muz ve kivi ile kıyaslanıp «Doğu'nun muzu» ya da «kivisi» biçiminde lanse edilir¹³. Yüksek yaylalarda karların erimeye başladığı mevsimde fil kulağı biçimli geniş kaba yaprakların arasından yükselen gövde (çiçek durumu sapı) köylülerce dibinden kesilerek dağlardan şehirlere getirilir ve «ışgıncı» ya da «ışkıncı» denen satıcılar tarafından demet demet pazarda satılır.

Adlandırma

Türkçede ışgın ya da ışgın otu adıyla kitap dilinde yaygındır ve halk dilinde de bu ve bunun varyasyonları (ışkın, ıçgın, ıçkın, uçkun, uçgun, uşgun, uşkun, aşgın, aşkın, eşkin, eşgin) kullanılır¹⁴. Orta Türkçe dönemine ait Divânu Lügati't-Türk'te «ışgun» (اِشْغُنْ) biçiminde geçer ve "şerbeti çiçek hastalığı için iyi gelen, çiçeği kırmızı bir ot" olarak tanımlanır¹⁵. Farsçada da Türkçeden geçme bir alıntı olarak «eshghan»¹⁶ biçiminde görülür ve Rheum ribes ile birlikte Rheum turkestanicum türü için de kullanılır. Türkçede «ışgın» adı geniş anlamda ravendin cins adı olarak da kullanılır: «İngiliz ışgını» ya da «bahçe ışkını»¹⁷ (Rheum rhaponticum), «Anadolu ışgını» (Rheum ribes). Yenen kısmı Anadolu ışgınında "çiçek sapı" iken, İngiliz ışgınında "yaprak sapı" kısmıdır. Türkçe kaynaklarda bazen Anadolu ravendi (ya da Anadolu raventi¹⁸) adı da Rheum ribes olarak kullanılır. Fakat eski Osmanlıca kaynaklarda geçen Râvend-i Rûmî [راوند رومی] (Anadolu ravendi) adı bir labada (Rumex alpinus) türü için kullanılmıştır ve bu labadaya Afyon Emirdağ'da «ışgın» adı da verilmektedir¹⁹. Diğer Türk dillerinde geçen kökteş biçimler o yörelerde yetişen başka Rheum türleri için kullanılır. Türkmence yşgyn (eski yazı: ышгын okunuşu: ışgın) adı Rheum turkestanicum türünü ifade ederken, Kırgızca ышкын (okunuşu: ışkın) adı Rheum cinsinin genel adı (Rheum tangutium таңгыт ышкыны; Rheum maximowiczii Максимович ышкыны; чүкүрү ышкын) olarak kullanılır.

Sapı muz gibi kolayca soyularak yendiği için «yayla muzu»^20212223, «dağ muzu»²⁴²⁵, «Doğu muzu» adlarıyla ya da etnik vurgu yapılarak «Kürt muzu»²⁶, «Zaza muzu»²⁷ nitelemesiyle veya yetiştiği şehirlerin adı vurgulanarak Hakkâri'de «Hakkâri muzu»²⁸, Van'da «Van muzu», Bitlis'te «Bitlis muzu», Muş'ta «Muş muzu»²⁹, Tunceli'de «Dersim muzu»³⁰, Erzurum'da «Erzurum muzu» ³¹, Adıyaman'da «Adıyaman muzu»³², Adıyaman'ın Çelikhan ilçesinde «Çelikhan muzu»³³, Bitlis'in Tatvan ilçesinde «Tatvan muzu»³⁴ olarak da lanse edilir. Elazığ'ın Çaybağı bucağında ise «Çaybağı muzu»³⁵ adıyla sunulur.

Latince tür adı Rheum ribes harfiyen «frenküzümü ravendi» anlamındadır ve epiteti (ribes) Frenk üzümünün (Ribes) cins adından gelir³⁶ ve Arapça kökenlidir^37383940. Arapçada ribâs⁴¹⁴² (ريباس) ya da ravendü'r-ribâs⁴³ (راوند الريباص ) adı geçer. Zazacada (rıbês ; Tunceli Zazacasında: rubes, ruves, rıves⁴⁴), Kürtçede (ribês⁴⁵, ribêz⁴⁶, rêvaz, rêvas, rêwas, rêwaz) ve Farsçada kullanılan rivas⁴⁷⁴⁸ (ريواس) biçimleri Arapça kökenlidir. İbranicede «Hermon Dağı ribes'i/ravendi» anlamına gelen ribes hermoni⁴⁹ (רִיבָּס חֶרְמוֹנִי) adı kullanılır. Özbekçe rovoch (eski yazı: ровоч) adı bütün Rheum türleri için kullanılır.

Süryanicede yaghmīṣā⁵⁰⁵¹ (ܝܓܡܝܨܐ) adı kullanılır. Süryaniceden de Arapçaya yağmisâ⁵²⁵³ (يغميصا) biçiminde geçmiştir.

Ermenicede xanjil haġarǰi (Խանձիլ հաղարջի)⁵⁴ adı kullanılır. Ermenicede Türkçeden geçme işxun (իշխուն) biçimi de kullanılır.

Azericesi «frenküzümü ravendi»⁵⁵ (qarağat rəvəndi) anlamına gelir.

Daricede (Afganistan Farsçası) çukri⁵⁶ (چکری) adı kullanılır.

İngilizcede «siğilli yapraklı ravent» (warted-leaved rhubarb⁵⁷ ya da warty-leaved rhubarb⁵⁸), «Suriye ravendi» (Syrian rhubarb⁵⁹⁶⁰), «Irak ravendi» (Irak rhubarb⁶¹), «Arap ravendi» (Arabian rhubarb), «Arap frenküzümü» (Arabian ribes⁶²), «Lübnan Dağı frenküzümü ravendi» (currant rhubarb of Mount Libanus⁶³), «frenküzümü meyveli ravent» (currant-fruited rhubarb⁶⁴), «frenküzümü ravent» (rhubarb-currant⁶⁵), «Babil ravendi» (rhubarb of Babilonia⁶⁶) adları kullanılır.

Bitkilerin modern sınıflandırmasına yön veren Carl Linnaeus'un Species Plantarum adlı kitabının 1753'teki ilk baskısında yer alan Linnaeus öncesi (Pre-Linnaean) ilk dönem Rheum ribes adlandırma ve tanımları⁶⁷⁶⁸: Lapathum orientale, aspero & verrucoso folio, Ribes arabibus dictum < Dill. elth. 191. t. 158. f.

192. [1732]; Lapathum orientale tomentosum rotundifolium, Ribes arabum dictum < Breyn. E. N. C. cent. 7. p. 7.; Lapathum orientale asperum, folio subrotundo, fructu magno purpureo < Pocock orient. 189. t. 84.; Ribes arabum < Rauw. It. 266. 282. [1583]; Ribes arabum, foliis petasitidis < Bauh. pin. 455.

Morfoloji

Bitki 40–150 cm boyunda yükselir. Sert yapılı ve otsudur. Gövde tabanda yapraklıdır. Tam olarak loplu olmayan büyük yaprakları kırmızımsı, unlu görünümde pullu, oluklu olup böbrek şeklindedir ya da fil kulağını andırır. Lamina rotundat (40–50 cm çapında) kenarları ince dişli (dentikülat) ve buruşuk yapıdadır. Yaprakların yüzeyi ve petiol pürüzlü ve serttir⁶⁹. Pediseller ortada ya da ortanın altında eklemli olup periant segmentleri meyve zamanında kalıcıdır⁷⁰. Labadanınkilere benzeyen çiçekleri ufak olup sarımsı beyazdır. Haziran ile temmuz aylarında çiçeklenir ve bir ay içinde de tohumları olgunlaşır⁷¹. Tohumları (meyvesi) üç köşeli ve çok geniş kırmızımsı kahverengi kanatlıdır⁷²⁷³ ve 9–15 mm boyundadır. Kazık kökleri çokyıllıktır.

Habitat

Yükseklerde (1800 - 2800⁷⁴ ya da 2300 - 2700⁷⁵ veya 1000 - 4000 ⁷⁶ metrelerde) kayalık ve çakıl yamaçlarda yetişir. İran'da bir yavşan (Artemisia sieberi) türüyle birlik (plant community) oluşturur⁷⁷.

Dağılımı

İran-Turan fitocoğrafyası elementidir⁷⁸. Türkiye, Suriye, İsrail, Filistin, Ürdün, Lübnan⁷⁹⁸⁰, Ermenistan, Azerbaycan⁸¹, Irak, İran, Afganistan⁸² ve Pakistan'da⁸³ dağılım gösterir. En yoğun yetiştiği yerler Doğu ve Güney Anadolu, Kuzey Irak ve Kuzeybatı İran'dır ve 1800 ilâ 2800 metre yüksekliklerde yetişen tek Rheum türüdür⁸⁴.

Türkiye'de yabani olarak yetişen tek ravent (Rheum) türüdür ve doğu illerinde (Ağrı, Muş, Bitlis, Bingöl, Elazığ, Erzincan, Malatya⁸⁵, Tunceli, Hakkâri, Van, Erzurum, Iğdır⁸⁶, Kars, Sivas⁸⁷, Adıyaman, Kahramanmaraş⁸⁸ ve Hatay'da Amanos dağı⁸⁹) 1800 – 2800 m yüksekliklerde yayılım gösterir. Şimdilik Türkiye'de tehlike altında bulunmasa da, ticari amaçlı aşırı toplanması türün geleceğini zora sokan etmenlerin başında gelir.

Azerbaycan'da yalnızca Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinde yayılan bitki Azerbaycan Kırmızı Kitabında 1989 yılından beri yer almaktadır⁹⁰⁹¹ ve neredeyse tehdit altındaki türler (NT) kategorisindedir. G. Ş. Şirəliyev tarafından Batabat'taki 2 hektarlık kültürel flora alanında yetiştirilip türün biyolojisi üzerine ayrıntılı bilgi çıkarılmıştır. Gıda ya da tıbbi amaçlı toplamalar, hayvancılığın yayılması ve yeni dağlık yolların açılması gibi etkenler türün Nahçıvan'daki dağılımını oldukça sınırlasa da ender olarak Duzdağ, Validağ, Gışlag, Darıdağ ve Nohuddağ yörelerinde taşlı yamaçlarda görülebiliyor⁹².

Ermenistan'da oldukça nadir bulunur ve soyu burada tehlike altında olduğu için Ermenistan Kırmızı Kitabında yer alır⁹³. Hosrov Ormanı Devlet Korunağında (Խոսրովի անտառ պետական արգելոց) tehlikedeki türler kategorisindedir⁹⁴.

İran'da Rheum cinsinin dört türünden biridir. Diğer türleri Türkmenistan ile Özbekistan'da da görülen Rheum turkestanicum ile İran'a özgü endemik olan Rheum persicum türüdür. Dördüncü ve son tür 2012 yılında Kuzeydoğu İran'da Razavi Horasan Eyaletinde keşfedilen Rheum khorasanicum türüdür ve morfolojik olarak Rheum ribes türüne oldukça benzer ve onunla karıştırılır. İran'daki türlerin hepsi nominat seksiyonda (Rheum sect. Rheum) sınıflandırılır⁹⁵.

Pakistan'da yedi Rheum türünden (Rheum australe, Rheum moorcroftianum, Rheum ribes, Rheum spiciforme, Rheum tibeticum, Rheum webbianum, Rheum wittrockii) biridir ve Belucistan eyaletinde (Shogot ile Lutkho arasında) 1800 m yüksekliklerde dunit kayalıklarda taşlık ve yamaç arazide görülür⁹⁶⁹⁷.

Lübnan'daki tek Rheum türüdür ve 1500 m yükseklikteki dağlık alanlarda görülür⁹⁸⁹⁹.

Suriye¹⁰⁰ ve Ürdün'de¹⁰¹ iki Rheum türünden (Rheum ribes, Rheum palaestinum) biridir.

İsrail'de Rheum cinsinin iki türünden biri Rheum ribes'tir (ריבס אמתי harfiyen "gerçek ışgın") ve Suriye toprağıyken 1981'de ilhak ettiği Golan Tepelerinin parçası olan Hermon Dağında yetişir; diğer tür ise Necef Çölünde görülen Rheum palaestinum (ריבס המדבר harfiyen "çöl ışgını") türüdür¹⁰². Rh. palaestinum türü İsrail'de endemiktir ve kırmızı listede yer alırken Rh. ribes türü kırmızı listede değildir¹⁰³.

Besin olarak tüketimi

Türkiye'de bahar sonu yaz başlangıcında (yöresine göre değişkenlik gösteren bir aylık sürede: nisan sonu, mayıs ayı, haziranın ilk yarısı) çiçek durumunun lifli sapları dağ köylülerince yükseklerden/yaylalardan toplanıp Doğu Anadolu şehirlerindeki (özellikle Elazığ, Erzincan, Gaziantep,Tunceli, Hakkâri, Van) pazarlarda "ışgıncı" ya da "ışkıncı"¹⁰⁴ denen satıcılar tarafından demetler hâlinde satılır¹⁰⁵¹⁰⁶ ve kabuğu muz gibi soyulduktan sonra genelde tuza bandırılıp çiğ olarak yenir.^107108109 Ekşi ve biraz da mayhoş lezzette olan ışgının kiviye yakın bir tadı vardır.¹¹⁰ Hakkâri'de dondurma ("uşkunlu dondurma"¹¹¹ ya da "uçkunlu dondurma"¹¹²) olarak da değerlendirilir. Bitlis Adilcevaz'da turşusu yapılır.¹¹³ Tunceli'de ve Bitlis'te pişirilerek yendiği de olur. Erzurum'da sebze olarak değerlendirilir.¹¹⁴ Elazığ'da "ışgınlı yumurta"¹¹⁵ (ya da "ışkınlı yumurta"¹¹⁶) ve "ekşili ışgın",¹¹⁷ Van'da "kavurmalı uşgun ekşilisi"¹¹⁸ ya da "eşgili yemeği"¹¹⁹ adlı yemek yapılır. "Işgınlı kapuska" (ya da "ışkınlı kapuska"¹²⁰) adlı yemekte de kullanılır. Hakkâri'de "uçkunlu kek"¹²¹ olarak da değerlendirilir. Işgın adı Türkçede ravent (Rheum rhabarbarum) anlamında da kullanıldığı için Batı mutfağından aktarılan yemek tariflerinde ("ışgınlı kek", "ışgınlı kıtırlı kek"¹²², "ışgınlı limonlu kek", "ışgınlı pasta", "ışgınlı tart", "ışgınlı çilekli pay", "ışgınlı krambil", "ışgın reçeli") doğrudan ravent anlamındadır. Şef Recep İncecik tarafından "ışgın şerbeti"¹²³¹²⁴ olarak yapılmış ve bu tarif için patent almak üzere başvuru gerçekleşmiştir.

Pakistan'da salata olarak çiğ yenir ve Belucistan eyaletinin kuzeyinde yerel pazarlarda satılır¹²⁵.

Tıbbi kullanımı

Halk tıbbında kullanımı

Yetiştiği yörelerde halk tıbbında kullanımı oldukça yaygındır. Ekşi ve biraz da mayhoş lezzette olup mideyi kuvvetlendirir. Kusmayı önler. Tanen bakımından zengin (%8-10) olan kökleri (Rhizoma Rhei ribi) müshil (iç sürdürücü) değil ishal önleyici (bir başka deyişle kabız etkili¹²⁶¹²⁷ ya da peklik verici) özelliğe sahiptir. Tanenler, proteinleri çökerten, kanı aglutine eden kabız etkili bileşiklerdir. Taze iken dış kabuğu soyularak sebze gibi yenen gövde kısmı Bitlis civarında sindirimi kolaylaştırıcı olarak yemeklerden sonra alınmaktadır. Van, Bitlis, Erzurum gibi illerde kökleri basur tedavisinde ve diyabetli kişilerde hipoglisemik etki oluşturması amacıyla kullanılmaktadır.^128129130131. Erzurum'da ayrıca boşaltım sistemi enfeksiyonlarında kullanılmaktadır¹³². Kars'ta çiçek sapı taze olarak yendiği gibi kökü de diyabet için kullanılmaktadır¹³³. Yine Kars'ta diyabet, kolesterol ve mide hastalıkları için kullanılır¹³⁴. Kökü Tunceli'de diyabet tedavisinde kullanılır¹³⁵. Şırnak Cizre'de kökleri şeker hastalığına karşı kaynatılarak içilir ve gövdesi de yüksek tansiyonu indirmek ve mide rahatsızlıklarını gidermek için yenilir¹³⁶. Kökü Ürdün'de halk tıbbında hipertansiyon, diyabet, böbrek taşı ve obezite için kullanılır¹³⁷. İran'da Horasan eyaletinin Zengilanlu (زنگلانلو) yöresinde meyve ile yaprak sapı (petiole) diüretik (idrar söktürücü), kan temizleyici ve sarılık giderici olarak kullanılır¹³⁸.

Bingöl'de ışkın kökü kurutulup öğütüldükten sonra yoğurtla karıştırılıp yüzdeki sivilce ve lekelere karşı kullanılır.

Elazığ yöresinde şap hastalığına karşı ışgın kökü kaynatılarak hayvana içirilir¹³⁹.

Farmakolojik kullanımı ve etkinliği

İçerdiği güçlü etkin maddelerden dolayı farmakolojik araştırmalarda oldukça populerdir. Işgının farmakolojik incelemesi 1939 yılında yapılan çalışmalarla başlamış yirmi beş yıllık bir aradan sonra 1964 yılında yeni çalışmalarla devam edilmiş. Yine yirmi yıllık bir aradan sonra 1985, 1989, 1990 yıllarında çalışmalar artmış, on yıllık kısa bir aradan sonra 2000'li yıllarda araştırmalarda büyük artış olmuş.¹⁴⁰

Özellikle pişirildiğinde polifenol miktarı bakımından oldukça zengin olduğu gözlenmiştir. Antioksidan vitaminler bakımından zengin olabileceği düşünülmektedir. Taze sürgünleri C vitamini açısından zengin, A ve E vitaminleri açısından ise fakirdir. Ayrıca selenyum düzeyi de beslenme açısından yeterli orandadır¹⁴¹.

Işgının sap ve köklerinden elde edilen kloroformlu ve metanollü ekstrelerinin antioksidan etkilerinin araştırıldığı bir çalışmada en yüksek aktivite %93,1 ile %84,1 engelleyicilikle köklerde, en az aktivite ise %82,2 ile %82,0 engelleyicilikle saplarda görülmüştür¹⁴².

Işgın yaprağından elde edilen metanollü ve sulu ekstrelerin peptik ülser için gastrik koruyucu etkinliğinin araştırıldığı bir çalışmada mide asidi üretimini inhibe eden (engelleyen) standart ülser ilacı simetidin ile karşılaştırılabilir bir koruyucu etkinliğe sahip inhibitör (engelleyici) olduğu bulunmuştur¹⁴³.

Günümüzde, asetilkolin parçalanması için temel bir enzim olan asetilkolinesterazın (AChE) inhibitörlerinin (engelleyicilerinin) kullanımı, Alzheimer hastalığı gibi nörodejeneratif hastalıkların hafif ve orta tedavisinde en önemli tiplerden biridir. İnhibitör özelliklerinin araştırıldığı bir çalışmada yaklaşık 100 değişik bitki incelenmiş ve bunlardan üçünün (Levisticum officinale, Bergeris integrima, Rheum ribes) %50 den fazla AChE inhibitör etkisi gösterdiği bulunmuştur¹⁴⁴.

Hem sanayi ülkelerinde hem de gelişmekte olan ülkelerde ölüm oranını yükselten koroner kalp hastalığının (CHD) birincil ana etkeni hiperkolesterolemidir (hypercholesterolemia) ve trigliserit bakımından zengin olan lipoproteinlerin de doğrudan ya da dolaylı aterojenik olduğu rapor edilmiştir. Işgından elde edilen etanollü ve sulu ekstrelerin hipotiroid tavşanlarda lipid konsantrasyonlarını incelemeye yönelik bir çalışmada ışgın özütünün tavşandaki plazma lipidlerinin azaltımı niyasine göre daha fazla yaptığı bulunmuştur. Bu yüzden ışgın potansiyel hipolipidemiktir ve koroner kalp hastalığının risk faktörleri olan hiperkolesterolemi ve hipergliserideminin tedavisinde kullanılabilir olduğu düşünülmektedir¹⁴⁵.

Işgından elde edilen ekstreler İran'da tip 2 diyabet tedavisinde farmakolojik araştırma konusudur¹⁴⁶.

Işgından elde edilen ekstre, bakteri ve mantarların gelişimlerini değişik oranlarda etkileyen antimikrobiyal maddeler ihtiva eder¹⁴⁷. Işgından elde edilen ekstreler hastalık yapıcı gram-negatif bakterilere karşı etkilidir¹⁴⁸. Işgın çiçeğinden elde edilen ekstrenin bitkilerde hastalık yapan mantarların spor çimlenmesi ve büyümesini inhibe eden (engelleyen) bir inhibitör (engelleyici) olduğu düşünülüyor¹⁴⁹. Bitkinin farklı kısımları farklı antimikrobiyal etkiye sahip aktif bileşikleri içerir. Bu aktif bileşikler içinde en etkilisi etanoldür¹⁵⁰. Işgın sürgünlerinden krizofanol, fiskiyon ve emodol antrakinonları ile kersetin, 5-dezoksikersetin, kersetin 3-0-ramnozit, kersetin 3-0-galaktozit, kersetin 3-0-rutinozit flavonoitleri izole edilmiştir¹⁵¹. Balıklarda görülen bakteri kökenli hastalıkların tedavisinde kullanılabilir özelliktedir ¹⁵². İran'ın 64 antibakteriyel tıbbi bitkileri arasında yer alır¹⁵³.

Türkiye'deki 16 tıbbi bitkiden elde edilen etanol ekstresinin uçuk yapan herpes simpleks (HSV) virüsü ile sindbis humması yapan sindbis virüsü (SINV) üzerindeki antiviral etkilerinin incelendiği bir araştırmada kardelen türü (Toros kardeleni, Galanthus elwesii) ile ışgın (Rheum ribes) ekstrelerinin en kuvvetli anti-HSV etki yaptığı görülmüş ve kardelenden elde edilen ekstrenin ayrıca en etkili anti-SINV olduğu da gözlenmiştir¹⁵⁴.

Işgın kökünde antitümör etkiye sahip maddelerin olduğu düşünülmektedir¹⁵⁵. Fakat, antioksidan özelliği olduğundan kanseri engelleme yolunda olumlu sonuçlar verebileceği düşünülen Rheum ribes üzerine yapılan bir araştırmada¹⁵⁶ ilk bulgulara göre kaynatma yöntemi ile elde edilen ekstrelerin kanserli hücreler üzerinde antiproliferatif (hücre büyümesini engellemekte kullanılan ya da bu eğilimde olan) bir etkisi bulunamamıştır.

Elazığ yöresinde yenebilir yabani bitkilerdeki nitrat, nem ve kül miktarının tespiti için yapılan bir araştırmaya göre en düşük nitrat miktarı ışgında (43.42 mg/kg) ve en yükseği de semizotu (Portulaca oleracea) bitkisinde (6560.95 mg/kg) tespit edilmiştir¹⁵⁷.

İran'da Serçeşme Bakır Madeni etrafında toplanan bitkilerdeki stronsiyum miktarını bulmaya yönelik bir çalışmada köklerde stronsiyum aralığı en düşük miktar olarak Isatis cappadocica türü çivit otunda (23.1 ppm) ve en yükseği de Rheum ribes ışgınında (383 ppm) tespit edilmiştir¹⁵⁸.

Tıbbi sakıncaları

Akut böbrek yetmezliklerinin önemli sebeplerinden biri olan rabdomiyoliz vakalarında etyoloji genellikle travmalar olmasına rağmen çeşitli toksinler de sebep olmaktadır. Etanol, mantar zehirlenmesi ve karbonmonoksite bağı olgular bildirilmesine rağmen bitki kökenli toksinlerin sebep olduğu rabdomiyoliz olguları nadirdir. Bunlardan biri de etanol ihtiva eden ışgının (Rheum ribes) aşırı yenmesiyle oluşan rabdomiyolizdir¹⁵⁹.

Amerikan Pediatri Akademisi (AAP, American Academy of Pediatrics) tarafından açıklanan ve özellikle çocuklar için tehlikeli olabilecek 30 yiyecek arasında yer alan «ışgın»¹⁶⁰ ya da «uşgun»¹⁶¹ adıyla kastedilen Rheum ribes değil ravent olarak da bilinen Rheum rhabarbarum türüdür. Aynı cinsten olsalar da çiçek sapı çiğ olarak da yenen yabani Rheum ribes ile yaprak sapı ancak pişirilerek yenen kültür bitkisi Rheum rhabarbarum bazen "ışgın" adı altında birbiriyle karıştırılabiliyor.

Boyarmadde olarak kullanımı

Işgın köklerinden Hakkâri'de yünleri bej renge boyamak için kullanılır. Suyun içinde bir süre bekletilen köklerine yün katılıp 3 saat kaynatılarak koyu bir bej renk elde edilir¹⁶². Bitlis'te ışgın kökleri suda bekletilir ve sonra da içine yün konarak bir saat kaynatılarak mavi renk elde edilir¹⁶³. Van ilinde (Güzelsu ve Taşdöndüren köylerinde) «urtifan» (Rheum ribes) adlı bitkiden yün için boyar madde elde edilmektedir. Mordan kullanılmadan hardal rengi, değişik mordan maddeleriyle kiremit rengi, nefti yeşil, bordo, kanarya sarısı olmak üzere değişik renkler elde edilir¹⁶⁴.

Hayvanlarca kullanımı

Hayvancılıkta değerlendirilmez. Besi hayvanlarının ışgınla beslenmediği düşünülmektedir¹⁶⁵.

«Minik zümrüt»¹⁶⁶¹⁶⁷ ya da «Işgınzümrütü»¹⁶⁸ (Callophrys mystaphia) adlı kelebeğin ana besin bitkisi olan ışgının aşırı toplanması kelebeğin soyunu tehlikeye atmaktadır.¹⁶⁹. Bu kelebek dünyada yalnızca Türkiye (ışgın yetişen yöreler: Iğdır, Van, Hakkâri, Kars, Siirt) ile İran'da Zagros dağlarındaki Dena (دنا) ya da Kuh-i Dinar denilen tepelerde bulunmaktadır. Minik zümrüt tırtılları Türkiye'de Rheum ribes ile, İran'da ise Rheum persicum ile beslenmektedir. Besin bitkisine birkaç metreden daha uzak bir mesafede görülmediği için yayılma yetisinin oldukça zayıf olduğu düşünülmektedir. Ayrıca etrafta başka çiçekler olmasına rağmen, kelebekler sadece ışgın çiçeklerinden balözü toplamayı tercih etmektedir. Tırtılları ışgın üzerinde mayısın son günlerinden temmuzun ortalarına kadar beslenir. Bu dönem aynı zamanda ışgının köylülerce toplanma zamanıdır ve ışgının sökülmesiyle birlikte kelebek tırtılları da erginleşip yumurta dökmeden önce imha olmaktadır¹⁷⁰. Bunun yanı sıra aşırı otlatma ve erozyon nedeniyle de tehdit altında olan türün üzerindeki baskıyı azaltmak için ışgın bitkisinin yetiştirilmesi öneriliyor¹⁷¹.

Avrupa, Afrika ve Asya'da yaşayan ve Türkiye'de de Adana, Amasya, Ankara, Aydın, Burdur, Eskişehir, Mersin, Kars, Manisa, Kahramanmaraş, Yozgat illerinde bulunan Xylena exsoleta adlı kelebeğin tırtılı Allium cepa, Beta vulgaris, Spinacia oleracea, Brassica rapa, Leucanthemum vulgare, Taraxacum officinale, Humulus lupulus, Lathyrus pratensis, Pisum sativum, Linum usitatissimum, Malus pumila , Rubus idaeus, Papaver, Salix, Vaccinium myrtillus, Vitis, Ononis, Rumex longifolius gibi oldukça geniş yemek listesiyle beslenirken Van'da (Erek dağlarında) da görülmesi ancak 2008 yılında olmuştur ve burada besin bitkisi ışgın (Rheum ribes) yapraklarıdır¹⁷².

Bahçecilikte kullanımı

Işgın (Rheum ribes) diğer bir ravent türüyle (Rheum officinale) birlikte "süs ravendi" olarak bahçecilikte kullanılır¹⁷³¹⁷⁴.

İnanç ve Mitoloji

Zerdüştlükte iyilikçi Ahura Mazda'nın yarattığı ve Keyumers (کیومرث) ya da Geyumert (گیومرت) denilen ilk insan kötülükçü Ehrimen tarafından öldürülünce tohumlarını Güneş kırk yıl arıtır ve onlardan ışgın (Rheum ribes) filizlenir. Bu ışgın daha sonra ilk ölümlü erkek ve kadın olan Meşye ve Meşyane'ye (مشيه و مشيانه) dönüşür^175176177.

Kaynakça

Dış bağlantılar

• Van Herbaryumu : Rheum ribes resimleri (8 tane)
• www.annemmutfakta.tv : Işgın videosu

Orijinal kaynak: ışgın. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Footnotes

1. Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997 ↩

2. Ömer Munzuroğlu, Fikret Karataş ve Nazmi Gür (2000), Işgın (Rheum ribes L.) Bitkisindeki A, E ve C Vitaminleri ile Selenyum Düzeylerinin Araştırılması , TÜBİTAK Turk J Biol 24 (2000) 397–404 ↩

3. Hüseyin Tanış, Lutfiye Karcıoğlu, Emel Dıraz ve Ashabil Aygan (2010), Kahramanmaraş Bölgesinde Yetişen Işgın (Rheum ribes L.)’ın Antibakteriyal Aktivitesinin Belirlenmesi, KSÜ Doğa Bil. Derg., 13(2), 2010 ↩

4. Prof. Dr. Nevin Tanker, Prof. Dr. Mehmet Koyuncu ve Prof. Dr. Maksut Coşkun (1998), Farmasötik Botanik, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, no: 88, ikinci baskı 2004, Ankara ↩

5. Refik Alan & Hüseyin Padem (1989), Erzurum ve Yöresinde Sebze Olarak Kullanılan Yabani Otlardan Işgın, Uzun Yemlik, Madımak, Tel Pancarı ile Ebegümeci Üzerinde Araştırmalar , Gıda (1989) 14 (5) 281-287 ↩

6. Doç. Dr. Mustafa Sarıeyüpoğlu & Meliha Köksal (1996), Balık hastalıklarının tıbbi bitkilerle tedavi ve kontrolünün araştırılması , Doğu Anadolu Bölgesi II. Su Ürünleri Sempozyumu, 14-16 Haziran 1996, Erzurum ↩

7. E. Altundağ & N. Özhatay (2009), Local names of some useful plants from Iğdır Province (East Anatolia) , İstanbul Ecz. Fak. Mec. 40 (2008-2009) ↩

8. Prof. Dr. Hasan Eren (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü ↩

9. Abdulvahap Yoğunlu (2011), Tunceli ekonomik değeri olan bitkiler raporu , “Sektörel Araştırmalar Serisi-5”, Aralık 2011 ↩

10. Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997 ↩

11. Azarnoosh Jafari, Ghadir Taheri, Bahram Baradaran & Ahmad Reza Behrami (2012), Rheum khoırasanicum (Polygonaceae), a new species from Iran, Finnish Zoological and Botanical Publishing Board 2012, Ann. Bot. Fennici 49: 00-00, Helsinki ↩

12. ↩

13. Şırnak Haber : Doğu'nun muzu ve kivisi 'uçkun' büyük ilgi görüyor ↩

14. Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997 ↩

15. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, çeviren Besim Atalay, TDK yayınları:521, Ankara 1941, cilt: 1, sayfa: 109 ↩

16. Mohammad Reza Joharchi & Mohammad Sadegh Amiri (2012), Taxonomic evaluation of misidentification of crude herbal drugs marketed in Iran , Avicenna Journal of Phytomedicine, Vol. 2, No. 2, Spring 2012, 105-112 ↩

17. ↩
18. ↩

19. Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997 ↩

20. Y. Koç, A. Ünsal, E. Ahbap, T. Sakacı, T. Baştürk, M. Yılmaz (2006), Nadir Görülen İki Farklı Rabdomiyoliz Nedeni, Şişli Etfal Eğitim ve Araşltırma Hastanesi, Nefroloji Kliniği, İstanbul. Türk Nefroloji Diyaliz ve Transplantasyon Dergisi , Cilt / Vol. 15, No: 4 Ek / Supplement 2, Ekim / October 2006 ↩

21. Yayla muzu fiyatıyla ithal muza fark attı ↩

22. ↩

23. www.lefestindedoudette.fr (« Yayla muzu », en turc, cela signifie « banane des plateaux » et cette banane-là ne se trouve que pendant quelques semaines, vendue en bottes à la sauvette dans les rues de Turquie.) ↩

24. Y. Koç, A. Ünsal, E. Ahbap, T. Sakacı, T. Baştürk, M. Yılmaz (2006), Nadir Görülen İki Farklı Rabdomiyoliz Nedeni, Şişli Etfal Eğitim ve Araşltırma Hastanesi, Nefroloji Kliniği, İstanbul. Türk Nefroloji Diyaliz ve Transplantasyon Dergisi, Cilt / Vol. 15, No: 4 Ek / Supplement 2, Ekim / October 2006 ↩

25. ↩
26. ↩
27. ↩

28. Reyan Tuvi, Orada bir şehir var uzakta bu kadar gözden ve gönülden ırak olmayı hak etmiyor, Hürriyet Gazetesi ↩

29. ↩

30. Kırmanciya Belekê, 2009 (<font color="grey">Dersimcede ise kimi bölgelerde rıves kimi yerlerde rubes kimi yerlerde ise ruves olarak adlandırılmaktadır.</font>) ↩

31. ↩
32. ↩

33. Işkın Bitkisi Seyyar Tezgahları Süslüyor & Çelikhan'ın Muz'u ışkın Çıktı ↩

34. ↩
35. ↩

36. Flora Hibernica (1836) (Name, Ribes, a word applied by the Arabic Physicians to a species of Rhubarb, Rheum Ribes.) ↩

37. Cyclopedia of Hardy Fruits by U. P. Hedrick, 1922 (Ribes is probably an Arabic name for Rheum Ribes, but is supposed by some to be the Latinized form of riebs, an old German word for currant.) ↩

38. A Treatise on the Small-pox and Measles by Abu Becr Mohammed Ibn Zacariya Ar-Razi ↩

39. The Medieval Islamic Underworld, The Banū Sāsān in Arabic Society and Literature, Clifford Edmund Bosworth, 1976 ↩

40. Raja Tazi, Arabismen im Deutschen: lexikalische Transferenzen vom Arabischen ins Deutsche, Berlin; New York; de gruyter, 1998 ↩

41. ↩

42. Lebanon Flora ↩

43. ↩

44. Kırmanciya Belekê, 2009 (<font color="grey">Dersimcede ise kimi bölgelerde rıves kimi yerlerde rubes kimi yerlerde ise ruves olarak adlandırılmaktadır.</font>) ↩

45. ↩

46. Kürtçe "ribêz" biçimi Van, Erzurum, Ardahan, Muş, Malatya, Kahramanmaraş, Şanlıurfa şivelerinde geçer. ↩

47. بررسى اثر عصاره ساقه ريواس رهوم ريبس ل. بر چربى خون در بيماران ديابتى نوع دوم مبتﻻ به چربى خون باﻻ - يك مطاﻻعه بالينى تصادفى دوسويه كور http://emri.tums.ac.ir/upfiles/47392858.pdf ↩

48. موسی الرضا حاج زاده و قاسم جعفری (۱۳٨۲), "اثرات ریواس بر چربی های خون در خرگوش هیپرلیپیدمیک" , مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی سمنان- جلد 5، شماره 1 و 2، پائیز و زمستان ۱۳٨۲ ↩

49. ↩

50. The Medieval Islamic Underworld, The Banū Sāsān in Arabic Society and Literature, Clifford Edmund Bosworth, 1976 ↩

51. A Compendious Syriac Dictionary by R. Payne Smith, 1903 ↩

52. The Medieval Islamic Underworld, The Banū Sāsān in Arabic Society and Literature, Clifford Edmund Bosworth, 1976 ↩

53. Bibliotheca Sacra, 1878 ↩

54. Հայաuտանի Հանրապետության Oրենքը ↩

55. ↩

56. Plant Species List from Field Surveys: 2007 and 2008 , Afghanistan PEACE Project ↩

57. ↩
58. ↩

59. MULTILINGUAL MULTISCRIPT PLANT NAME DATABASE: Sorting Rheum names ↩

60. ↩

61. MULTILINGUAL MULTISCRIPT PLANT NAME DATABASE: Sorting Rheum names ↩

62. Gardening and Botany (1778) ↩

63. Gardening and Botany (1778) ↩

64. ↩

65. The medical formulary of al-Samarqandī and the relation of early Arabic simples to those found in the indigenous medicine of the Near East and India , Najīb al-Dīn Muḥammad ibn 'Alī al-Samarqandī, Martin Levey, Noury Al-Khaledy, Univ. of Pennsylvania Press, 1967 ↩

66. ↩
67. ↩

68. Carolus Linnaeus, Species Plantarum, Sections VI-X ↩

69. Prof. Dr. Nevin Tanker, Prof dr. Mehmet koyuncu ve Prof. Dr. Maksut Coşkun (1998), Farmasötik Botanik, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, no: 88, ikinci baskı 2004, Ankara ↩

70. Flora of Turkey 2:268 ↩

71. Seval Andıç, Yusuf Tunçtürk, Elvan Ocak and Senol Köse (2009), Some Chemical Characteristics of Edible Wild Rhubarb Species (Rheum Ribes L.) , Research Journal of Agriculture and Biological Sciences, 5(6): 973-977, 2009 ↩

72. Önder Türkmen, Mustafa Çirka and Suat Şensoy (2005), Initial Evaluation of a New Edible Wild Rhubarb Species (Rheum ribes L.) with a Modified Weighted Scaling Index Method , Pakistan Journal of Biological Sciences 8 (5): 763-765, 2005 ↩

73. ↩

74. Seval Andıç, Yusuf Tunçtürk, Elvan Ocak and Senol Köse (2009), Some Chemical Characteristics of Edible Wild Rhubarb Species (Rheum Ribes L.) , Research Journal of Agriculture and Biological Sciences, 5(6): 973-977, 2009 ↩

75. Van Herbaryumu ↩

76. ↩

77. M. A. Zare Chahouki & A. Zare Chahouki (2010), Predicting the distribution of plant species using logistic regression (Case study: Garizat rangelands of Yazd province) , Desert 15 (2010) 151-158 ↩

78. Van Herbaryumu ↩

79. ↩
80. ↩

81. Ahmet Seyidahmedov & Vagif Atamov (2008), The beneficial plants of mountainous regions in Azerbaijan / Azerbaycan’ın dağlık bölgelerinin faydalı bitkileri , BIODICON Biological Diversity and Conservation/Biyolojik Çesitlilik ve Koruma, 1 / 1 (2008) 13-27 ↩

82. Flora of Pakistan ↩

83. Flora of Pakistan ↩

84. ↩
85. ↩
86. ↩

87. Sivas İli 2006 Çevre Durum Raporu, T.C. Sivas Valiliği, Sivas, 2006 ↩

88. Adem Tatlı, Hasan Akan, A. Zafer Tel % Cemil Kara (2002), The Flora of Upper Ceyhan Valley (Kahramanmaraß/Turkey) , T†ÜBİTAK Turk J Bot 26 (2002) 259-275 ↩

89. Fatmagül Geven, Ümit Bingöl ve Kerim Güney (2008), ANK Herbaryum’u Polygonaceae Familyasının Revizyonu ve Veritabanının Hazırlanması, Kastamonu Üni., Orman Fakültesi Dergisi, 2008, 8 (1): 67-85 ↩

90. S. Ibadullayeva, N. Movsumova, H. Gasymov and T. Mamedli (2011), Protection of some rare and endangered vegetable plants in the flora of the Nakhichevan AR, International Journal of Biodiversity and Conservation Vol. 3(6), pp. 224-229, June 2011 ↩

91. Красная Книга Азербайджанская Республика : Ревень смородинный - Rheum ribes ↩

92. S. Ibadullayeva, N. Movsumova, H. Gasymov and T. Mamedli (2011), Protection of some rare and endangered vegetable plants in the flora of the Nakhichevan AR, International Journal of Biodiversity and Conservation Vol. 3(6), pp. 224-229, June 2011 ↩

93. www.plantarium.ru : Ревень смородинный ↩

94. ↩

95. Azarnoosh Jafari, Ghadir Taheri, Bahram Baradaran & Ahmad Reza Behrami (2012), Rheum khoırasanicum (Polygonaceae), a new species from Iran, Finnish Zoological and Botanical Publishing Board 2012, Ann. Bot. Fennici 49: 00-00, Helsinki ↩

96. ↩
97. ↩

98. Jean Estephan, country reports: Lebanon, Options Méditerranéennes, Série B n. 40 ↩

99. ↩
100. ↩
101. ↩

102. Practical Materia Medica of the Medieval Eastern Mediterranean According to the Cairo Genizah by Efraim Lev and Zohar Amar, 2008 ↩

103. ↩
104. ↩

105. Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997 ↩

106. http://www.gundem24.com/News-file-article-sid-9357.html Erzincan 24 Haber : Şifa Kaynağı Işgın Pazara İndi ↩

107. Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997 ↩

108. Meral Avcı (2005), Çeşitlilik ve endemizm açısından Türkiye'nin bitki örtüsü , İÜ. Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, sayı 13, sayfa 27-55 ↩

109. K. Hüsnü Can Başer, Current knowledge on the wild food and non-food plants of Turkey , CIHEAM - Options Mediterraneennes ↩

110. ↩

111. HASKADER başkanı Kaçmaz, Vali Türker'e uşkunlu dondurma ikram etti, 12.05.2011 ↩

112. ↩
113. ↩

114. İsmail Güvenç & Yusuf Kaya (1996), Erzurum'da sebze olarak değerlendirilen yöresel bazı bitkiler , Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 27 (3), 369-374, 1996 ↩

115. ↩
116. ↩
117. ↩
118. ↩

119. Sahrap Soysal, Eşgili yemeği (<font color="grey">Eşgili yemeği, uşgun (ışgın) veya evelekle de yapılabilir. Uşgun; yeşil, uzun saplı, mızrak şeklinde bir bitkidir. Mayhoş, ekşi bir tadı vardır. Evelek ise ıspanağa benzeyen, farklı aroması olan bol yapraklı bir bitkidir.</font>) ↩

120. Turkish Cuisine: Tijen İnaltong, Türkiye’nin Otları ↩

121. Vali Türker'e Uçkunlu Kek İkram Edildi ↩

122. Tuhfe & Teatime ↩

123. ↩
124. ↩

125. Flora of Pakistan ↩

126. Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997 ↩

127. Prof. Dr. Turhan Baytop (1984), Türkiye'de bitkiler ile tedavi (Geçmişte ve bugün), İstanbul ↩

128. بررسى اثر عصاره ساقه ريواس رهوم ريبس ل. بر چربى خون در بيماران ديابتى نوع دوم مبتﻻ به چربى خون باﻻ - يك مطاﻻعه بالينى تصادفى دوسويه كور http://emri.tums.ac.ir/upfiles/47392858.pdf ↩

129. Hanefi Özbek, Ebubekir Ceylan, Mehmet Kara, Fevzi Özgökçe, Mehmet Koyuncu (2002), Rheum ribes (uşkun) kökü ekstresinin sağlıklı ve diyabetli farelerdeki hipoglisemik etkisi, 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, 29-31 Mayıs 2002 , Eskişehir, Eds. K.H.C.Başer ve N.Kırımer, Web’de yayın tarihi: Haziran 2004 ↩

130. Ufuk Özgen, Yusuf Kaya, Peter Houghton (2012), Folk medicines in the villages of Ilıca District (Erzurum, Turkey) . TÜBİTAK Turk J Biol 36 (2012) 93-106 ↩

131. Gülin Gürhan & Nurten Ezer (2005), Halk Arasında Hemoroit Tedavisinde Kullanılan Bitkiler-I , Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, Cilt 24 / Sayı 1 / Ocak 2004 / ss. 37-55 ↩

132. Ufuk Özgen, Yusuf Kaya, Peter Houghton (2012), Folk medicines in the villages of Ilıca District (Erzurum, Turkey) . TÜBİTAK Turk J Biol 36 (2012) 93-106 ↩

133. ↩

134. Fatma Güneş & Neriman Özhatay (2011), An ethnobotanical study from Kars (Eastern) Turkey , Biological Diversity and Conservation – 4/1 (2011) 30-41 ↩

135. Akın Konak & Okşay Aktar (2009), Medikal Antropoloji Çerçevesinde Tunceli / Ovacık’ta Geleneksel Sağaltma Yöntemleri, C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2009, Cilt: 35, Sayı: 2, 156-187 (<font color="grey">Işkın Kökü / Ribes (Rheum ribes L.): “İlkbaharda, dağlarda yetişen bir bitkidir. Eski bir tadı vardır. Işkının kökü soyulup kaynatılır. Tadı çok acı olduğundan şeker hastalığı tedavisinde kullanılır”</font>) ↩

136. Adnan Gençay (2007), Cizre (Şırnak)'nin etnobotanik özellikleri , T.C. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı, yüksek lisans tezi ↩

137. Barakat E. Abu-Irmaileh & Fatma U. Afifi (2003), Herbal medicine in Jordan with special emphasis on commonly used herbs , Journal of Ethnopharmacology 89 (2003) 193–197 ↩

138. Mohammad Sadegh Amiri, Parham Jabbarzadeh and Mahdi Akhondi, An ethnobotanical survey of medicinal plants used by indigenous people in Zangelanlo district, Northeast Iran , Journal of Medicinal Plants Research Vol. 6(5), pp. 749-753, 9 February, 2012 ↩

139. Halis Yerlikaya (2002), Elazığ ve çevresinde hayvan hastalıklarında halk hekimliği üzerine araştırmalar , Kafkas Üniv. Vet. Fak. Dergisi, 2002 , 8 (2): 131-138 ↩

140. ↩

141. Ömer Munzuroğlu, Fikret Karataş ve Nazmi Gür (2000), Işgın (Rheum ribes L.) Bitkisindeki A, E ve C Vitaminleri ile Selenyum Düzeylerinin Araştırılması , TÜBİTAK Turk J Biol 24 (2000) 397–404 ↩

142. Mehmet Öztürk, Fatma Aydoğmuş-Öztürk, Mehmet Emin Duru, Gülaçtı Topçu (2006), Antioxidant activity of stem and root extracts of Rhubarb (Rheum ribes): An edible medicinal plant, Food Chemistry DOI: 10.1016/j.foodchem.2006.09.005 ↩

143. Rakesh K. Sindhu, Pradeep Kumar, Jagdeep Kumar, Ashok Kumar, Sandeep Arora (2010), Investigations into the anti-ulcer activity of Rheum ribes Linn. leaves extracts , International Journal of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences, Vol 2, Suppl 4, 2010 ↩

144. [A. Gholamhoseinian,M. N. Moradi, and F. Sharifi-far (2009), Screening the methanol extracts of some Iranian plants for acetylcholinesterase inhibitory activity, Res Pharm Sci. 2009 Jul-Dec; 4(2): 105–112. ↩

145. M. R. Hadjzadeh and G. Jafary (2004), The effects of Rheum Ribes on serum lipids in hyperlipidemic Rabbit, Koomesh, Volume 5, Number 1 (2-2004) ↩

146. ↩

147. Sevda Kırbağ & Fikriye Zengin (2005), Elazığ Yöresindeki Bazı Tıbbi Bitkilerin Antimikrobiyal Aktiviteleri , Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi (J. Agric. Sci.), 2006, 16(2): 77-80 ↩

148. B. S. Fazly Bazzaz, M. Khajehkaramadin, H. R. Shokooheizadeh (2002), In vitro activity of Rheum ribes extracts against clinical isolates of gram-negative pathogens , XVI International Horticultural Congress, August 11 to 17, 2002, Toronto, Canada ↩

149. Morteza Ghorbany and Mohammad Salary (), Application of plant products to control some soil born fungal pathogens ↩

150. Hüseyin Tanış, Lutfiye Karcıoğlu, Emel Dıraz ve Ashabil Aygan (2010), Kahramanmaras Bölgesinde Yetisen Isgın (Rheum ribes L.)’ın Antibakteriyal Aktivitesinin Belirlenmesi, KSÜ Doğa Bil. Derg., 13(2), 2010 ↩

151. Fatma Tosun & Çiğdem Akyüz-Kızılay (2003), Anthraquinones and Flavonoids from Rheum ribes / Rheum ribes Bitkisinin Antrakinonları ve Flavonoitleri , Ankara Ecz. Fak. Derg. 32(1)31-35,2003 ↩

152. Doç. Dr. Mustafa Sarıeyüpoğlu & Meliha Köksal (1996), Balık hastalıklarının tıbbi bitkilerle tedavi ve kontrolünün araştırılması , Doğu Anadolu Bölgesi II. Su Ürünleri Sempozyumu, 14-16 Haziran 1996, Erzurum ↩

153. G.H. Shahidi Bonjar (2004), [Evaluation of Antibacterial Properties of Iranian Medicinal-Plants against Micrococcus luteus, Serratia marcescens, Klebsiella pneumoniae and Bordetella bronchoseptica], Asian Journal of Plant Sciences, vol. 3, issue 1, pp. 82-86 ↩

154. J. B. Hudson, M. K. Lee, B. Sener & N. Erdemoğlu (2000), Antiviral Activities in Extracts of Turkish Medicinal Plants, Pharmaceutical Biology (Formerly International Journal of Pharmacognosy), Volume 38, Number 3, July 2000 , pp. 171-175(5) ↩

155. Bushra.M.Mohammed & Karim.J.Karim (2010), Antitumor activity of Rheum ribes and Thymus syriacus in male albino mice, J.Thi-Qar Sci. Vol.2 (3) Spt./2010 ↩

156. Umidahan Djakbarova, Elif Cosşkun, Ünzile Güven, Şeyda Karaman, M. Burcu Irmak (2009), "Rumex acetosella ve Rheum ribes bitki türlerinin mide kanseri hücre hatları üzerindeki etkisi", 1. Ulusal Biyoteknoloji Öğrenci Kongresi, İstanbul/Türkiye, May. 2009 ↩

157. Uğur Çakılcıoğlu & Selima Khatun (2011), Nitrate, Moisture and Ash Contents of Edible Wild Plants , Journal of Cell & Plant Sciences 2011 2 (1): 1-5 ↩

158. S. Azad Shahraki, A. Ahmadimoghadam, F. Naseri & E. Esmailzade (2008), Study the Accumulation of Strontium in Plant Growing around Sarcheshmeh Copper Mine, Iran , – In: Rapantova, N. & Hrkal, Z.: Mine Water and the Environment. – p. 329-332; Ostrava (VSB – Technical University of Ostrava) ↩

159. Y. Koç, A. Ünsal, E. Ahbap, T. Sakacı, T. Baştürk, M. Yılmaz (2006), Nadir Görülen İki Farklı Rabdomiyoliz Nedeni, Şişli Etfal Eğitim ve Araşltırma Hastanesi, Nefroloji Kliniği, İstanbul. Türk Nefroloji Diyaliz ve Transplantasyon Dergisi, Cilt / Vol. 15, No: 4 Ek / Supplement 2, Ekim / October 2006 ↩

160. [http://www.sabah.com.tr/fotohaber/dunya/cocuklar_icin_en_tehlikeli_10_yiyecek?tc=30&albumId=14395&page=6</ Çocuklar için en tehlikeli 30 yiyecek] (<font color="grey">Amerikan Pediatri Akademisi, özellikle çocuklar için tehlikeli olabilecek 30 yiyeceği açıkladı: 6. IŞGIN: Bu Asya kökenli bitkiden fazlaca tüketildiğinde bitkideki toksinler zehirlenmeye yol açıyor.</font>) ↩

161. ↩

162. M. Öztürk & M. Özçelik (1991), Doğu Anadolu'nun Faydalı Bitkileri, Semih Ofset Basım Tesisleri, Ankara ↩

163. Fevzi Özgökçe & İbrahim Yılmaz (2003), Dye plants of East Anatolia Region (Turkey) , Economic Botany, 57, (4), 454-460 ↩

164. Berna Gönen (2008), Van kilimlerinde kullanılan ipliklerin bitkisel boyarmaddelerle geleneksel boyama işlemi ve renk denemeleri , T.C. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Geleneksel Türk El Sanatları Anabilim Dalı, yüksek lisans tezi, Vani 2008 ↩

165. ↩
166. ↩

167. E. Karaçetin, H.J. Welch, A. Turak, Ö. Balkız ve G. Welch. Türkiye’deki Kelebeklerin Koruma Stratejisi , Doğa Koruma Merkezi, Ankara, Türkiye, 2011 ↩

168. Van Gölü Havzasında Kelebek Çeşitliliği (Diversity of the butterflies in Van Lake Basin East Turkey) by Muhabbet Kemal, 2008 ↩

169. E. Karaçetin, H.J. Welch, A. Turak, Ö. Balkız ve G. Welch. Türkiye’deki Kelebeklerin Koruma Stratejisi , Doğa Koruma Merkezi, Ankara, Türkiye, 2011 ↩

170. ↩
171. ↩

172. Muhabbet Kemal, Halil Özkol & Lokman Kayci (2008), *Xylena Ochsenheimer in East Turkey with new provincial records and larval food-plants (*Noctuidae, Lepidoptera''), in Miscellaneous Papers, Centre for Entomological Studies Ankara, no: 139-140, 20.03.2008 ↩

173. ↩

174. Cotswold Garden Flowers (<font color="grey">Large crumpled grey-green leaves, short spikes of green and red flowers May-Jun, 50cm. Easy. Look in Phillips and Rix, Perennials, p132. Very impressive. . Bob's score = 7.5</font>) ↩

175. Investigations into Germanic Mythology , Volume 1 by Viktor Rydberg (<font color="grey">There it is stated that the first human pair grew at the time of the autumnal equinox in the form of a rheum ribes [Rydberg calls this a "reivac" bush. There seems to be no adequate translation of this word. It is a member of the rhubarb family native to the Middle East.] with a single stalk</font>) ↩

176. Iranian Mythology Chapter III. The Primeval Heroes by Albert J. Carnoy (<font color="grey">After forty years it brought forth the first human pair, Mashya and Mashyoi, under the appearance of a rivas-plant (Rheum ribes) with one stem and fifteen leaves, because the human couple were intimately united and were born at the age of fifteen years</font>) ↩

177. ↩

Kategoriler