çeçence ne demek?

Çeçence (Çeçence: Нохчийн мотт/Noxc̦iyn mott, Çeçen dili), çoğunluğu Çeçenya’da ve başka ülkelerde yaşayan Çeçenlerin konuştuğu bir Kuzeydoğu Kafkas dilidir. Yaklaşık olarak 1.300.000 kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.

Sınıflandırma

İnguşça ve Batsça ile birlikte Nah dilleri öbeğini oluşturur.

Coğrafî dağılım

Ekim 2002 yılı Rus verilerine göre 1.330.000 kişi Çeçence konuşmaktadır. Ethnologue 1 tahminlerine göre bu sayı 995.000’dir. Rusya dışında Çeçence konuşan nüfus ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkelerine yayılmıştır. Bu ülkelerin başında Ürdün gelir. Türkiye’de de Çeçence konuşan bir nüfus vardır, ancak kesin sayısı bilinmemektedir.

Resmî statüsü

Çeçence, Rusça ile birlikte Çeçenya’nın iki resmî dilinden biridir.

Lehçeleri

Çeçence’nin birkaç lehçesi vardır:

Ploskost
İtumkala (Șatoy)
Melhin
Kist
Ċ̦eberloy
Akkin (Auh)

Alfabeler

Çeçenya’nın dağlık kesiminde Gürcü alfabesiyle ilk yazılı birkaç belge bulunmuş ancak bunun Çeçence olduğu kesin olarak doğrulanamamıştır. Daha sonra Çeçence, Arap alfabesiyle yazılmıştır. Bu alanda ilk reformlar Şeyh Şamil döneminde, daha sonra 1910, 1920 ve 1922 yıllarında yapıldı.

Kiril, Latin ve Gürcü harflerine dayanan Uslar alfabesi, daha çok akademik çevrelerce kullanıldı. Bu alfabe 1911 yılında yeniden düzenlendi, ancak Çeçenler arasında yaygınlık kazanmadı.

1925’te Latin alfabesinden uyarlanan bir alfabe geliştirildi. 1934’te İnguşça’nın yazımı içinde ortak hale getirildi. Ancak 1938 yılında kaldırıldı.

1938-1992 arasında Çeçence’nin yazımında kullanılan Kiril alfabesi.

<table> <thead> <tr class="header"> <th>Kiril</th> <th>Kiril karşılığı</th> <th>Latin harfleriyle karşılığı</th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td>А а</td> <td>а</td> <td>A a</td> </tr> <tr class="even"> <td>Аь аь</td> <td>аь</td> <td>Ä ä</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Б б</td> <td>бэ</td> <td>B b</td> </tr> <tr class="even"> <td>В в</td> <td>вэ</td> <td>V v</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Г г</td> <td>гэ</td> <td>G g</td> </tr> <tr class="even"> <td>ГI гI</td> <td>гIа</td> <td>Ġ ġ</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Д д</td> <td>дэ</td> <td>D d</td> </tr> <tr class="even"> <td>Е е</td> <td>е</td> <td>E e</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Ё ё</td> <td>ё</td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>Ж ж</td> <td>жэ</td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>З з</td> <td>зэ</td> <td>Z z</td> </tr> <tr class="even"> <td>И и</td> <td>и</td> <td>I i</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Й й</td> <td>доца и</td> <td>Y y</td> </tr> <tr class="even"> <td>К к</td> <td>к</td> <td>K k</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Кх кх</td> <td>кх</td> <td>Q q</td> </tr> <tr class="even"> <td>Къ къ</td> <td>къа</td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>КI кI</td> <td>кIа</td> <td>Kh kh</td> </tr> <tr class="even"> <td>Л л</td> <td>лэ</td> <td>L l</td> </tr> <tr class="odd"> <td>М м</td> <td>мэ</td> <td>M m</td> </tr> <tr class="even"> <td>Н н</td> <td>нэ</td> <td>N n</td> </tr> <tr class="odd"> <td>О о</td> <td>о</td> <td>O o</td> </tr> <tr class="even"> <td>Оь оь</td> <td>оь</td> <td>Ö ö</td> </tr> <tr class="odd"> <td>П п</td> <td>пэ</td> <td>P p</td> </tr> <tr class="even"> <td>ПI пI</td> <td>пIа</td> <td>Ph ph</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Р р</td> <td>рэ</td> <td>R r</td> </tr> <tr class="even"> <td>С с</td> <td>сэ</td> <td>S s</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Т т</td> <td>тэ</td> <td>T t</td> </tr> <tr class="even"> <td>ТI тI</td> <td>тIа</td> <td>Th th</td> </tr> <tr class="odd"> <td>У у</td> <td>у</td> <td>U u</td> </tr> <tr class="even"> <td>Уь уь</td> <td>уь</td> <td>Ü ü</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Ф ф</td> <td>фэ</td> <td>F f</td> </tr> <tr class="even"> <td>Х х</td> <td>хэ</td> <td>X x</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Хь хь</td> <td>хьа</td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>ХI хI</td> <td>хIа</td> <td>H h</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Ц ц</td> <td>цэ</td> <td>C c</td> </tr> <tr class="even"> <td>ЦI цI</td> <td>цIа</td> <td>Ċ ċ</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Ч ч</td> <td>чэ</td> <td>C̦ c̦</td> </tr> <tr class="even"> <td>ЧI чI</td> <td>чIа</td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>Ш ш</td> <td>шэ</td> <td>Ș ș</td> </tr> <tr class="even"> <td>Щ щ</td> <td>щэ</td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>(Ъ) ъ</td> <td>чIогIа хьаьрк</td> <td>Ə ə</td> </tr> <tr class="even"> <td>(Ы) ы</td> <td>ы</td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>(Ь) ь</td> <td>кIеда хьаьрк</td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>Э э</td> <td>э</td> <td>E e</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Ю ю</td> <td>ю</td> <td>yu</td> </tr> <tr class="even"> <td>Юь юь</td> <td>юь</td> <td>yü</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Я я</td> <td>я</td> <td>ya</td> </tr> <tr class="even"> <td>Яь яь</td> <td>яь</td> <td>yä</td> </tr> <tr class="odd"> <td>I I</td> <td>Iа</td> <td>J j</td> </tr> </tbody> </table>

1992 yılında Latin kökenli Çeçen alfabesi geliştirildi. Rusya’dan ayrılma yanlısı hükûmetin yenilgiye uğramasından sonra yeniden Kiril alfabesine dönüldü.

Türkçeden Çeçence'ye geçen alıntılar

Türkçeden Çeçenceye geçen Türkçe kökenli sözler ile Türkçenin aracılığıyla Arapça ve Farsçadan geçen sözlerden bir kısmı şöyledir:

<table> <tbody> <tr class="odd"> <td><ul> <li>айгӀар < Türk. aygır</li> <li>ахча < Türk. akçe</li> <li>бел < Türk. bel [küreği]</li> <li>боз < Türk. bez</li> <li>бусалба < Türk. müslüman</li> <li>зайт < Türk. zeytin</li> <li>кема < Türk. gemi</li> <li>къолам < Türk. kalem</li> </ul></td> <td><ul> <li>ламаз < Türk. namaz</li> <li>нар < Türk. nar</li> <li>пайда < Türk. fayda</li> <li>пошмакх < Türk. başmak</li> <li>гӀум < Türk. kum</li> <li>хорбаз < Türk. karpuz</li> <li>хьайба < Türk. ayva</li> <li>эскар < Türk. asker</li> </ul></td> </tr> </tbody> </table>