tiele ne demek?

Tingling (Çince: 丁零; pinyin: Dīnglíng, Wade-Giles: Ting-ling, Kaoçe (高車 basit: 高车; Gāochē), Chile (敕勒; Chìlè), Tiele (鐵勒 basit: 铁勒; Tiělè/T'ieh-le), tarihi Türk¹ topluluklarındandır. Tinglingler aslen, güney Sibirya'da Lena Nehri boyunca, Baykal Gölü'nün batısında yaşarlardı.² Millat'tan önce 3. yüzyılda, batıya doğru yayılmaya başladılar ve Hiung-nu imparatorluğunun bir parçası oldular.³⁴

Asya Hunları döneminde Ting-ling adı verilen bu gruplara, Göktürk döneminde Tie-le adı verilmiştir. Türk tarihyazımında Tie-le boylarına Tölesler denmiştir. Tie-le boyları Onon nehri ile Karadeniz arasında yer almaktadırlar.

Kökenleri

Tinglinglerin kökeni ve nereden geldikleri hakkında fazla bir bilgi yoktur. MÖ 3. yüzyılda, Mete (冒頓; Mao-Tun) tarafından Yüeçiler (Çince: (月氏 veya seyrek 月支; Pinyin: Yuèzhī) ve Vusun (Çince: 烏孫 / 乌孙, Wūsūn)larla birlikte Hiung-nu'ların egemenliği altına sokulmuşlardır.⁵

Tingling'ler ile ilgili en eski kayıtlara MÖ 1 yüzyılda rastlanmaktadır.⁶

Türk boyları, Çince kao-ch'e denilen, dört tekerlekli kağnıları ile, sürülerini otlattıkları yaylalar ve surlar içindeki kışlıklar arasında göç etmişlerdir. Kubbeli veya kümbetli otağlar kışın surlar içine kurulmuştur. Surlar içine, ayrıca otağa benzer, ağaçtan köşklerde yapılmıştır. Yaz geldiğinde kerekü denilen ve katlanabilen otağ, kağnıya yüklenmiş halde veya kurulmuş durumda yaylalara göç edilmiştir. Bu göçlerde kağnı ile taşınabilen otağlar yanında; çok renkli keçeden, kilimden veya işlemeli kumaşlardan yapılmış örtüler; göçebe hayata uygun kaftanlar, çakşırlar, çizmeler, börkler, kemerler, süs eşyaları, at koşumları kağnılı boyların beraberinde bulunan önemli eşyaları arasında yer almıştır.

Çin kaynaklarında, Tingling'ler ile ilgili sıklıkla bahsedilen temel karakteristik özellikleri, arabaları üzerindeki çadırlarda yaşadıkları göçebe hayat tarzları ile ilgilidir. Bu arabalarından dolayı Kaoçe (Çincede Yüksek araba anlamına gelir) olarak da anılmıştır.

İsim

Tingling isminin arkaik Çince'deki biçimi "tieng-lieng" ismi Türkçedeki "Tekerlek" kelimesi ile ilişkilidir. Yüksek tekerlekli savaş arabaları kullandıklarından dolayı "tieng-lieng" olarak anılmışlardır.⁷

Tarih

Hiung-nu dönemi (Ting-ling)

Tingling'ler, Türk kavimlerinin kurdukları devletlere katılmakta ve devlet ortadan kalktığında bağımsız hareket edebilmekteydiler. Hiung-nu ve Göktürk politik hayatında oldukça etkili bir topluluktu.

Hiungnunun ilk parçalanma dönemine girdiği MÖ 65 yıllarında Çin kaynaklarında Tinglinglerden bahsedilmeye başlandı. Hiungnuların MS 50 yıllarında yaşadığı ikinci kırılma sürecinde Tinglingler de bağımsız dönem yaşamaya başladı.

Göktürk dönemi (Tiele)

Çin kaynaklarında Uygurların MÖ Ding-ling, MS 4. Yüzyıldan sonra ise Tie-le adı verdikleri boylardan geldikleri belirtilmektedir. Türk tarihyazımında ve literatüründe Tiele, Töles olarak adlandırılmaktadır⁸. Tiele boyları bir araya geldiklerinde devlet kurulmuş oluyordu. Çin kaynaklarına göre, Göktürkleri kuran Aşina boyu da dahil olmak üzere ⁹¹⁰, Orta Asya'da yaşayan Türk boylarının büyük çoğunluğu Tiele kökenlidir. Göktürklerden sonra Tiele boyları Oğuz boylarına dönüşmüştür. Kendisi arasında ikiye ayrılmıştır. Tiele boylarından doğu'da kalanlar, Dokuz Oğuzları yani Uygurlar'ı oluşturmuşlardır. Batı Türkistan'da kalan boylar ise On-okları yani Batı Oğuzları oluşturmuşlardır. Türgişler ve Oğuz Yabgu Devleti'nin temelini atmışlardır. ¹¹ ¹²

Tarihteki Tiele boyları şunlardır¹³¹⁴;

Tola Irmağının kuzeyindekiler; Bugut, Tongra, Wei-ho, Bayırku, Fu-lo, Mengch’en, T’u-jo-ho, İzgil, Hun, Hu-hsie
Karaşar çevresi; Ch’i-pi, P’u-lo-chih, İ-shih, Su-p’o, Na-ho, Wu-kuan, Ye-shih, Yü-hi-huan
Altay Dağlarının güney batısı; Sir Tarduş (Yantuo), Shih-p’an, Ta-ch’i
Semerkand’ın kuzeyi; Ho-shih, Ho-chie, Po-hu, Pi-kan, Chü-hai, Ho-pi-hsi, Ho-ts’o-su, Pa-ye-wei; Ho-ta
Hazar Denizinin doğusu; San-suo-yen, Mie-ts’u, Lung-hu
Bizans’ın doğusunda; En-chü, Pei-ju, Chiou-li, Fu-wen-hun
Issık Göl çevresi; Chuyue (Çiğil), Chumi, Chumuhun and Chuban
Güney Sibirya çevresi; Dubo (Tuvalılar)

Göktürkler'in yıkılmasından sonra;

Dokuz Oğuzları yani Uygurları oluşturan Tiele boyları¹⁵: Bugut, Hun, Bayırku, Tongra, İzgil, Ch'i-pi, Apuse, Kulunwuku, Ediz (Ati-e)
On Okları (Türgişler) yani Batı Oğuzları oluşturan Tiele boyları¹⁶: Beş Tuo-lu (Tuchi-shih, A-li-sih, Suo-ho-mo-he, Chu'mu-kun, Hu-lu-wuchü, She-she-titun, Shu-ni-shih-Chu-pan), Nu-shih-pi (A-hsi-chie ch’üe, Ke-shu ch’üe, Pa-sai-kan, A-hsi-chie Ni-shu, Ke-shu-ch’u-pan). Batı Oğuzları daha sonra Oğuz Yabgu Devletini ve Büyük Selçuklular'ı kurmuşlardır.

Dingling yöneticileri

Aile adları ve verilmiş ad	Saltanatların süreçleri
Aile adı ve verilmiş ad
Afuzhiluo\|阿伏至羅 Āfúzhìluó	487-503
Baliyan\|跋利延 Bálìyán	503-505
Mi'etu\|彌俄突 Mí'étú	505-516
Yifu\|伊匐 Yīfú	516-524
Yueju\|越居 Yuèjū	524-536
Bizao\|比造 Bǐzào	536-540
Qubin\|去賓 Qùbīn	540-541