Pontus Rumcası (Yunanca: Ρωμαιίκα (Romeika) ya da Ποντιακά (Pontiaka)), 1923 Türkiye-Yunanistan nüfus mübâdelesine değin Kandıra1 ile Batum arasında yaşayan Rumlar tarafından konuşulmuş, günümüzde Müslümanlar tarafından Anadolu'da sadece Trabzon'a bağlı 70 civârında köyün yanı sıra (özellikle Çaykara ve Dernekpazarı), Yunanistan'a gönderilen Ortodoks Hristiyan mübâdillerin yaşadığı kentlerde konuşulmaya devam edilen Rumcanın bir lehçesi. Pontus Rumcası Pontiaka ve Karadeniz Rumcası adlarıyla da bilinmektedir.2 Osmanlı dönemi ve sonrasında Karadenizli Rumların göç ettiği Gürcistan, Kırım ve Stalin döneminde sürüldükleri Rusya ile Kazakistan’da Hristiyan Pontuslular tarafından hâlen konuşulmaktadır.
Pontus Rumcası, 778,000 kişi tarafından konuşulan Hint-Avrupa dil ailesine bağlı ölme tehlikesiyle karşı karşıya olan bir dildir.3 Bununla birlikte 200,000-300,000 kişinin anadilidir 4. Çoğunluk itibarıyla Kuzey Yunanistan'da konuşulmakla birlikte Türkiye,Rusya ve Ermenistan'da Pontuslular tarafından konuşulmaktadır.1923'te Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesinde Ortodoks Hristiyan Rumların anavatanlarından ayrılmasıyla, bu dil Yunanistan'a geldi. Ancak bu dil, Trabzon'un doğusunda Pontuslu Rum Müslümanlar tarafından halen konuşulmaktadır. Pontus Rumcası, Modern Yunanca ile aynı dilin lehçesi kabul edilir.Ancak söylediklerine göre her birinin konuşmacısı birbirini tam olarak anlayamamaktadır.5 Pontus Rumcası, Yunan alfabesi ile yazılırken Türkiye'de Latin alfabesi, Ukrayna'da Kiril alfabesi daha sık kullanılmaktadır.
Pontus Rumcası ile yakından ilgili olan diğer Yunanca lehçeleri Ukrayna'nın Mariupol kentinde (önceden Kırım'da)(bkz:Rumeyce), Gürcistan'da ve eski Rus Kafkasyası'nda Kars Oblastı'nda konuşulur. Bu lehçelerin Pontus Rumcası sayılıp sayılamayacağı dilbilimsel yöntemlere göre değişir. Bu dilin konuşmacıları Doğu Pontuslular veya Kafkas Rumlar olarak da adlandırılır.
Pontus Rumcası’nı konuşan kişiler, konuştukları dile Romeika (Ρωμαίκα) adını verdiler. Ama Romeika (Ρωμαίκα) terimini sadece Pontus Rumcası için değil daha genel anlamda Modern Yunanca'yı da kapsayacak bir anlamda kullandılar. Pontus terimi ilk olarak bilimsel bir tanımlamaydı. Ama daha sonra Yunanistan'da yaşayan Pontuslular için bu terim bir kimlik işareti olarak kabul edildi.6
Benzer şekilde, Türkçede genel olarak Türkiye'de yaşayan bütün etnik Yunanları ifade eden Rum kelimesinden türetilen Rumca (ˈɾumd͡ʒa) kelimesi Modern Yunanca'ya yakın olan İstanbul ve Imbros (Gökçeada) lehçeleri gibi Pontus Rumcası için de kullanılmaktadır.7
Günümüzde Türkiye'de yaşayan Pontus Rumcasını konuşanlar, konuştukları dile Rumca, Romeika ya da Rumcika derler.8
Pontus Rumcası, Hint-Avrupa dil ailesinin Helenik diller kolunun Attika-İon grubuna bağlı olarak sınıflandırılır. Pontus Rumcası, köken olarak Koini ve Bizans Yunancasından İon Yunancasına dayanır ve Türkçe, Rusça, Gürcüce ve Ermeniceden etkilenmiştir. Pontus Rumcasının Doğu Karadeniz'deki değişkesi Antik Yunanca'ya en yakın yaşayan (konuşulmaya devam eden) dildir
Pontus Rumcası,çoğu Modern Yunanca lehçeleri gibi Helenistik ve Roma dönemlerinde M.Ö. 4. yy ve M.S. 4. yy arasında konuşulan Koini Yunancası'ndan türemiştir.M.S. 11. yy'da Selçuklu Devleti'nin Küçük Asya'yı ele geçirmesinden sonra Pontus bölgesi Bizans İmparatorluğu'ndan ayrı kaldı.9 Pontusluların ana karadaki Yunanlardan ayrı kalması sonucu Pontus Rumcası, belirgin bir şekilde farklı olarak gelişti.10 Bununla birlikte Pontus Rumcası, yakın bölgelerde konuşulan Türkçe, Farsça ve Kafkas dillerinden etkilenmiştir.
1923 yılına değin Kandıra ile Batum arasında konuşulan Pontus Rumcası konuşulmaktaydı. Ancak 1923 Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübadelesi sonrası bu dili konuşan kişilerin çoğu Yunanistan’ın kuzey bölgelerine göç etmiştir.Daha sonra Yunanistan’a göç eden bu kişilerin birçoğu II. Dünya Savaşı ve Yunan İç Savaşı sebebiyle ABD’ye göç etmiştir. Türkiye’de ise 1923 Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübadelesi’nden sonra Trabzon’un doğusundaki Pontuslu Rum Müslümanlar tarafından konuşulmaktadır.
İyon ağzının devamı olmasına karşın Türkçe, Farsça'dan yoğun biçimde etkilenen Pontus Rumcası'nı dilbilimci Manolis Triantafyllides 2 gruba ayırmıştır:
Bunların arasından en çok Haldiot konuşuluyordu. Ses biliminde, bazı Pontus değişkelerinin Türkçedeki gibi büyük ünlü uyumu bulundurduğu rapor edilmiştir (Mirambel, 1965).
İlk olarak dilbilimci Michael Deffner 1877 yılında Karadeniz Rumcasının Of, Şerah ve Trabzon merkez lehçeleri birbirleri, Antik Yunanca ve Modern Yunanca ile karşılaştırınca arkaik ögeler taşıyan Pontus Rumcası'nın Orta Çağ Rumcası olduğunu bildirmiştir.
Türkiye‘nin dışında iki grup daha bulunmaktadır:
17. yüzyılda Müslümanlaşmış bazı Pontuslular Türkiye'de kaldı ve Pontus Rumcası, onlar tarafından kısmen korundu.12131415 Konuştukları lehçeye, dilbilimciler Trapezountiak alt grubunun bir kolu olarak sınıflandırıp Oftalik adını verirken, bu lehçenin konuşmacıları, konuştukları dile Rumeyka diyorlar.En 5,000 kişinin bu dili konuşmakta olduğu bilinmektedir.1617 Ancak konuşmacıların sayısının daha yüksek olduğunu gösteren tahminler de bulunmaktadır.18 Oftalik/Rumeyka dilini konuşanlar, Trabzon ilinin doğu ilçesinde yoğunlaşmıştır: Çaykara (Katohor), Dernekpazarı (Kondu), Sürmene (Sourmena) ve Köprübaşı (Göneşera).Daha az yaygın olmasına rağmen Of ilçesinin uzak köylerinde de Pontus Rumcası konuşulmaktadır.Ayrıca Rize iline bağlı İkizdere'nin (Dipotamos) batısında da konuşulmaktadır. Eskiden bu lehçe daha doğuda olan Pazar'a (Atina) kadar daha geniş bir alanda konuşulmaktaydı.
Oftalika, Grekçe'de var olan ancak Modern Yunanca'nın değişkelerinde kaybedilen mastarı korumuştur. Bu nedenle arkaik olarak nitelendirilip Grekçe'ye en yakın dil olarak kabul edilmiştir.1920
Ayrıca, Yunanistan'daki Nea Trapezunta, Pieria (Orta Makedonya) bölgesinde Trabzon'dan göç eden (özellikle Dernekpazarı (Kondu)) Hristiyanların soyundan gelenler tarafından da bu lehçe çok benzer bir şekilde konuşulmaktadır.212223
Gümüşhane Merkez ilçesinin doğusundaki Kale Bucağı'nın (Kovans Nahiyesi) çoğu köyünde ve bucağın yakın çevresindeki bazı köylerde bilinen bir lehçedir. Karadeniz Rumcası sözcüklerin Türkçe ek sistemiyle birlikte kullanılmasıyla oluşmuştur. Lehçeyi, çevre il ve ilçelere giden Gümüşhaneli kalaycı esnafının kendi aralarında şifreli bir şekilde anlaşmak için oluşturdukları belirtilmektedir24, bu yüzden lehçeye kalaycı dili de denir. Dili/lehçeyi daha çok köylerin yaşlı erkekleri bilmekle birlikte genç nesiller arasında da bilinmektedir.
Her ne kadar Pontus Rumcası Karadeniz'in güney kıyılarında konuşulmuş olsa da 18. ve 19. yüzyıllarda sayısı azımsanmayacak kadar çok insan Rus İmparatorluğu'nun elinde bulunan Karadeniz'in kuzey kıyılarına göç etti. Pontus Rumcası, hala Ukrayna'nın çoğunlukla Mairupol bölgesinde, ayrıca Odessa ve Donetsk bölgesinde, Rusya'da (Stavrapol civarı) ve Gürcistan'da konuşulmaktadır.25
Kurtuluş Savaşı’ndan sonra Anadolu’da kalan konuşucuların çoğu Lozan Antlaşması‘na bağlı olarak Yunanistan’a (özellikle Kuzey Yunanistan) yerleştirildi.İkinci göç dalgası ise 90’lı yılların başında Eski Sovyet ülkelerinden geldi.26
Yunanistan’da Pontus Rumcası, diğer Yunan lehçelerinin karışımı nedeniye bir iletişim aracı olarak değil, sembolik olarak kullanılıyor.27
Yunanistan’da diğer lehçeler gibi Pontus Rumcası’nın da herhangi bir resmî statüsü yoktur.
Tarih boyunca, Pontus Rumcası SSCB’deki Yunan azınlığın de facto diliydi. Ancak 1926’da Sovyet-Rum entelijans tarafından yapılan Tüm Birlik Konferansı’nda (Πανσυνδεσμιακή Σύσκεψη), resmî dilin Demotiki olması kararına varılmıştı.30
Daha sonra Sovyetler Birliği ve Sovyet sonrası Rusya’da Yunan kimliğinin canlanması sonucu Rumeyka ve Demotiki arasında yeni bir bölünmeye neden oldu. 80’lerin ortasında Rum kimliğinin canlandırılması için yeni bir girişimde bulunuldu. Ukraynalı bilgin Andriy Biletsky yeni bir Slav alfabesi oluşturdu. Ancak birkaç yazar ve şair dışında bu alfabe bölge halkı tarafından çok nadir kullanılıyor.31
Dil zengin bir sözlü geleneğe sahiptir.Ayrıca Pontus folklörü ve müzikleri Yunanistan'da popülerdir. Dilin, şiir koleksiyonları (Kostas Diamantidis en ünlü şairlerdendir), romanlar ve Galyalı Asteriks’in Maceraları çizgi romanlarının Pontus Rumcası versiyonu gibi sınırlı miktarda modern edebî ürünleri vardır.32 Gençlik Standart Yunanca’yı birincil dilleri olarak konuşurlar. Pontus Rumcası, Kuzey Amerika’da konuşucular tarafından Yunanistan'dakilere nispeten daha iyi korunuyor.33
Trabzon’da inceleme yapan dilbilimci Mackridge: Trabzon’da bu dili konuşanların, Yunanca sadece 5’e kadar sayabildiklerini, devamında Türkçe rakamlar kullandıklarını, Yunanca ’ναι’ (evet) kelimesini bilmelerine karşılık ’οχί’ (hayır) kelimesini bilmediklerini, ay isimlerinin tümünün Rumca olmasına karşın, mevsim ve günleri bilmediklerini, ‘merhaba’, ’Allah’a ısmarladık’, ’sağol’ benzeri günlük dilde kullanılan pek çok kelimenin Rumca karşılığının unutulduğunu gözlemiştir (Mackridge, 1987: 115-135).34
Yunanistan‘da Pontus Rumcası, aksanlı olarak yazılır;/ʃ ʒ kʃ pʃ/ için σ̌ ζ̌ ξ̌ ψ̌, [æ ø] için α̈ ο̈ yazılır.Türkiye‘de Latin Harfleri (Türk teleffuzu ile) ile yazılır. Rusya‘da Kiril Alfabesi ile yazılır. Sovyet Dönemi’nin başlarında Pontus Rumcası yukarıdaki gibi yazılırken fonetik yazılan harfler [æ ø] ikili harf şeklinde (ια, ιο) yazılıyordu.
Yunan Alfabesi | Türk Alfabesi | Kiril Alfabesi | Örnek |
---|---|---|---|
Α α | A a | А а | ρομεικα, romeyika, ромейика |
Β β | V v | В в | κατιβενο, kativeno, кативено |
Γ γ | Ğ ğ | Г г | γανεβο, ğanevo, ганево |
Δ δ | DH dh | Д д | δοντι, dhonti, донти |
Ε ε | E e | Е е | εγαπεςα, eğapesa, егапеса |
Ζ ζ | Z z | З з | ζαντος, zantos, зантос |
ΖΖ ζζ | J j | Ж ж | πυρζζυας, burjuvas, буржуас |
Θ θ | TH th | С с, Ф ф, Т т | θεκο, theko, теко |
Ι ι | İ i | И и | τοςπιτοπον, tospitopon, тоспитопон |
Κ κ | K k | К к | καλατζεμαν, kalaceman, калачеман |
Λ λ | L l | Л л | λαλια, lalia, лалиа |
Μ μ | M m | М м | μανα, mana, мана |
Ν ν | N n | Н н | ολιγον, oliğоn, олигон |
Ο ο | O o | О о | τεμετερον, temeteron, теметерон |
Π π | P p | П п | εγαπεςα, eğapesa, егапеса |
Ρ ρ | R r | Р р | ρομεικα, romeyika, ромейка |
Σ ς | S s | С с | καλατζεπςον, kalacepson, калачепсон |
ΣΣ ςς | Ş ş | Ш ш | ςςερι, şeri, шери |
Τ τ | T t | Т т | νοςτιμεςα, nostimesa, ностимеса |
ΤΖ τζ | C c | Ц ц | καλατζεμαν, kalaceman, калацеман |
ΤΣ τς | Ç ç | Ч ч | μανιτςα, maniça, манича |
Υ υ | U u | У у | νυς, nus, нус |
Φ φ | F f | Ф ф | εμορφα, emorfa, эморфа |
Χ χ | H, KH (sert H) | Х х | χαςον, hason, хасон |
Aşağıdaki Grekçe’de bulunan eskil biçimler Modern Yunanca’da kaybolmuş olmakla birlikte Pontus Rumcası’nda halen bulunmaktadır.
1. Pontus Rumcası’nda, Grekçe’deki ikinci aorist/geniş zaman kipi –ειν’e /e/ son-sesi eklenmektedir(Trabzon diyalektinde)
{|
|- | PONTUS || GREK |- | ειπείνε || εἰπεῖν |- | παθείνε || παθεῖν |- | αποθανείνε || ἀποθανεῖν |- | πιείνε || πιεῖν |- | ειδείνε || εἰδεῖν |- | φυείνε || φυγεῖν |- | ευρείνε || εὑρεῖν |- | καμείνε || καμεῖν |- | φαείνε || φαγεῖν |- | μαθείνε || μαθεῖν |- | ερθέανε || ἐλθεῖν |- | μενείνε || μένειν |}
2. Pontus Rumcası’nda Grekçe’de olduğu gibi –ηναι ile biten mastarlar olduğu gibi korunmuşlardır, ayrıca bir /e/ sonsesi ek almazlar.
{|
|- | PONTUS || GREK |- | ανεβήναι || ἀναβῆναι |- | κατεβήναι || καταβῆναι |- | εμπήναι|| ἐμβῆναι |- | εβγήναι || ἐκβῆναι |- | επιδεαβήναι || ἀποδιαβῆναι |- | κοιμεθήναι || κοιμηθῆναι |- | χτυπεθήναι || κτυπηθῆναι |- | ευρεθήναι || εὑρεθῆναι |- | βρασήναι || βραχῆναι |- | ραήναι || ῥαγῆναι |}
3. Birinci aorist formu olan -αι son eki ikinci aoriste özgü -είν son eki ile yer değiştirmiştir.
{|
|- | PONTUS || GREK |- | κράξειν || κράξαι |- | μεθύσειν || μεθύσαι |}
4. İnfinitif aorist formların sonuna /e/ eklenmektedir.
ράψεινε, κράξεινε, μεθύσεινε, καλέσεινε, λαλήσεινε, κτυπήσεινε,
καθίσεινε
5. Pontus Rumcası’nda, Grekçe’de olduğu gibi aorist aktifini –κα son eki ile kuran fiiller bulunmaktadır.
{|
|- | PONTUS || GREK |- | εδώκα || ἔδωκα |- | ενδώκα || ἐνέδωκα |- | εποίκα || ἐποίηκα |- | εφήκα || ἀφῆκα |- | εθήκα || ἔθηκα |}
6.Pontus Rumcası’nda –in (-εῖν)yerine –eane (-έανε) mastar eki bulunmaktadır.
{|
|- | PONTUS || GREK |- | ερθέανε || ἐλθεῖν |}
Orijinal kaynak: pontus rumcası. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Özhan Öztürk, Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. İstanbul. 2005. ISBN 975-6121-00-9. s. 993-996 ↩
Drettas 1997, page 19. ↩
Özkan, Hakan (2013). "The Pontic Greek spoken by Muslims in the villages of Beşköy in the province of present-day Trabzon". Byzantine and Modern Greek Studies. 37 (1): 130–150. doi:10.1179/0307013112z.00000000023. ↩
Asan, Omer (2000) [1996]. Pontos Kültürü [Pontos Culture] (in Turkish) (2nd ed.). Istambul: Belge Yayınları. ↩
Özkan, H. (2013). Blume, Horst D.; Lienau, Cay, eds. Muslimisch-Pontisch und die Sprachgemeinschaft des Pontisch-Griechischen im heutigen Trabzon [Muslim-Pontic and the language community of Pontic Greek in today's Trabzon]. Choregia – Münstersche Griechenland-Studien. 11. Lienau, C. pp. 115–137. ↩
Mackridge, Peter (1987). "Greek-Speaking Moslems of North-East Turkey: Prolegomena to a Study of the Ophitic Sub-Dialect of Pontic". Byzantine and Modern Greek Studies. 11 (1): 115–137. ↩
http://www.maneyonline.com/doi/abs/10.1179/0307013112Z.00000000023 ↩
Revythiadou, A.; Spyropoulos, V. (2012). Οφίτικη: Πτυχές της Γραμματικής Δομής μιας Ποντιακής Διαλέκτου [Ofitica Pontic: Aspects of the Grammar of a Pontic Dialect] (in Greek). Thessaloniki: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη. ISBN 978-960-467-344-5. ↩
Topkharas 1992 [1932] ↩
Selm, Joanne van (2003). The Refugee Convention at fifty: a view from forced migration studies. Lexington, Mass: Lexington Books. p.
"Romeika - Pontic Greek (tr)". Karalahana.com. Archived from the original on 2014-02-25. Retrieved 2013-03-20. ↩
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ (in Greek). Archived from the original on 2011-07-21. Retrieved 2011-01-15. ↩
Survey carried out in 2001–2004, organized by St. Petersburg State University ↩
Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük.İstanbul. 2005. ISBN 975-6121-00-9. Sf. 993-996 ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page