dışsallık ne demek?
Dışsallık; bir ekonomik birimin kendi faydasını artırmak için aldığı
kararın, aslında hiçbir organik bağı olmayan başka bir ekonomik birimin
aldığı kararının sonuçlarını dolaylı ya da dolaysız etkilediği
durumlarda ortaya çıkan bir kavramdır. Buna göre bir ekonomik birimin
seçimleri, diğer birime fayda ya da zarar olarak etki edebilir.
Dışsallıklar genelde pozitif dışsallıklar ve negatif dışsallıklar olarak
iki grupta toplanır.
Pozitif dışsallık
Pozitif dışsallık ya da bir diğer adıyla toplumsal yarar gözetimi; bir
kişinin ya da kurumun aldığı bir kararın birincil kişi dışında başka
kişi ya da kurumlara da yarar sağlayıcı nitelikte olma durumudur.
Örnekler
- Devletin en çok kullandığı pozitif dışsallık yöntemleri vergi barışı
ve teşvik politikalarıdır. Ülkelere göre vergilendirme sistemi
farklı olmakla beraber genelde devlet, mükelleflerinden tahsil
edemediği verginin faizinden vazgeçerek geçmişte alamadığı vergi
ücretlerini kazanırken mükellef de daha önce yaşadığı borç ve hukuki
yaptırım risklerinden kurtulur. Bu noktada vergi barışı pozitif bir
dışsallık olur. Yine aynı şekilde teşvik politikasında da teşvikin
niteliğine bağlı olarak devlet bazı haklarından vazgeçerek
yatırımcıya daha kolay yatırım yapılabilir bir ortam hazırlar. Bunun
sonucunda işsizlik azalırken, yatırımcının karı ve devletin vergi
gelirleri görece artar.
- Arı yetiştiricisi ve elma bahçesi sahibinin komşu olduğunu düşünün.
Arı yetiştiricisi, arılarının polen taşıması sonucu komşu elma
bahçesinin sahibine bir dışsallık aktarmış olur. Arı sayısı ne kadar
çok olursa, elma bahçesinde de o kadar fazla elma yetişir. Aynı
şekilde elma bahçesi de arıcı üzerinde olumlu dışsallık
aktarmaktadır. Elma bahçesinde ne kadar çok arı olursa, arıcı da
arılardan o kadar çok bal alacaktır.
- Komşusu yüksek sesle klasik müzik dinleyen bir ev sahibi eğer bir
klasik müzik hayranıysa, komşusunun müzik dinleme işinden yarar
gördüğü için müzik bir pozitif dışsallık olur.
Negatif dışsallık
Negatif dışsallık, kişinin ya da kurumun aldığı bir kararın başka bir
ekonomik birime zarar verme durumudur. Bu noktada bir birim fayda
sağlarken diğer birim bu faydadan açık bir şekilde zarar görür. Kurumlar
noktasında negatif dışsallıklar genelde maliyetlendirilen bir unsurdur.
Örnekler
- Her yapının bir ömrü olduğu gibi otoyolların, köprülerin de bir ömrü
vardır ve köprüyü kullanan her bir araç, köprünün kullanım ömrünü
kısaltmaktadır. Öte yandan araç sahipleri köprü sayesinde daha önce
gidemedikleri ya da daha fazla yakıt yakarak gidebildikleri yerlere
daha kısa yoldan gitme fırsatına erişirler. Bu noktada köprü, devlet
için negatif bir dışsallık örneği gösterir. Zira araç sahiplerinin
köprüyü kullanma kararı, devletin daha yakın zamanda köprüyü
yenilemesine neden olabilir. İşte bu noktada devlet bu negatif
dışsallığı maliyetlendirerek zararını minimuma indirmeye çalışır.
- Otobüste sigara içen birinin, içmeyen birisini etkilemesi de bir
negatif dışsallıktır. Yolculukta sigara içme kararı, sigara içen
için keyif verici iken sigara içmeyen için negatif bir etki
oluşturur. Bu noktada sigara bir negatif dışsallık olur.
Orijinal kaynak: dışsallık. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Kategoriler