Borçka (Gürcüce ve Gürcistan Lazcası: ბორჩხა; translit.: "borçh'a"; Lazca: Borçxa), Türkiye Cumhuriyeti'nin Karadeniz Bölgesi'nde bulunan Artvin iline bağlı bir ilçe ve ilçenin merkezi olan kasabadır. Eski adı Porçha‘dır (Gürcüce: ფორჩხა). Osmanlı kayıtlarında Borçha olarak geçer. Sonradan Borçka biçimini almıştır.1
Çoruh Nehri kıyısında, Nigali Vadisi'nde yer alır. Batum’dan Kars ve Erzurum’a giden yol Borçka’dan geçiyordu.2 Öte yandan yerleşme, Çoruh'ta kayıkla yapılan taşımacılığın da iskelelerinden biriydi.
Borçka'nın eski adı Porçha'dır (ფორჩხა). Bu yer adının nereden geldiği kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte Gürcüce “porçhi” (ფორჩხი) kelimesinden türemiş olma ihtimali vardır. “Porçhi” kelimesinin anlamlarından biri "çalılık", "küçük orman"dır. Ayrıca Megrelcede "borçha" (ბორჩხა: kuru dal) ve Gürcücenin Guria diyalektinde "borçhalo" (ბორჩხალო; kırağı) gibi kelimeler de bu adla ilişkili olabilir. Ancak bunlar birer varsayımdan ibarettir.34 Porçha adı sonradan Borçha,
Borçka’nın kuruluşu hakkında kesin bilgi yoktur. Bugüne kadar yörede arkeolojik kazı yapılmadığı için de kasaba ve çevresinin eski çağlara ilişkin bilgi mevcut değildir. Bulunduğu bölge itibarıyla antik çağda Kolheti Krallığı sınırları içinde kalan Borçka’nın önemli bir eski yerleşim olduğu söylenemez. Bununla birlikte, Vahuşti’nin Gürcistan Krallığı’nın Tarihi, Niko Dadiani’nin Gürcistan Tarihi gibi Orta Çağ Gürcü kaynaklarında Borçka’nın adı geçmektedir.5 Vahuşti eserinde Borçka’dan “Çoruh’un batısında, büyük bir köy” olarak söz etmiştir.
Klarceti bölgesinin yerleşmelerinden biri olan Borçka, Gürcistan Krallığı yönetimi altındayken 1080 yılında Gürcü kralı II. Giorgi’yi yenilgiye uğratan Büyük Selçuklular tarafından istila edildi. Bu sırada Selçuklular Borçka’nın da yer aldığı Klarceti’deki manastırları yaktılar ve bazılarında dinsel faaliyet tamamen sona erdi.6 Büyük Selçukluların bölgeden çıkarılmasından sonra birleşik Gürcü Krallığı sınırları içinde kaldı. Birleşik Gürcü Krallığı’nın parçalanmasından sonra Samtshe Atabeyliği denilen Gürcü prensliğinin yönetimine girdi. Borçka’nın da içinde yer aldığı Tao-Klarceti bölgesi 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların eline geçince bu topraklar üzerinde Çıldır Eyaleti kuruldu. Uzun süre Osmanlı yönetiminde kalan Borçka 1876 tarihli “Trabzon Vilayeti Salnamesi”ne göre Lazistan sancağının Hopa kazasına bağlı Gönye (Gonio) nahiyesinin merkeziydi.7
Osmanlıların 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda yenilmesinden sonra Borçka Rus İmparatorluğu sınırları içinde kaldı. 1886 tarihli Rus kayıtlarına göre Borçka, Batum oblastı sınırları içinde Batun sancağının (okrug) Gonio kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Borçka köyü aynı zamanda Gonio kazasına bağlı Borçka nahiyesinin de merkeziydi. Borçka nahiyesi Borçka ve Dakvara köylerinden oluşuyordu.8 Birkaç yıl sonra bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Rus ordusunda görevli İvane Caiani’nin Borçka’da Müslüman Gürcü çocuklarına Gürcüce öğrettiğini yazar.9 İvane Caiani burada görevli olduğu sırada Gürcüce gazetelere yazılar yollamış, o dönemdeki Borçka ve çevresi hakkında geniş bilgi vermiştir. Caiani bu yazılarından birinde Borçka köyünde ve Çoruh kıyısının bazı yerlerinde yaşayanların ekmeğini yalnızca kayıkçılıkla kazandığını belirtir. Borçkalıların bir başka gelir kaynağının ise, çömlekçilik olduğunu yazar.10
I. Dünya Savaşı sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Borçka, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 1921’de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Ankara Hükûmeti’nin Gürcistan hükümetine 23 Şubat 1921’de verdiği nota doğrultusunda Gürcü birlikleri bölgeden çekildi. Türk birlikleri genel bir harekâtla Tao-Klarceti bölgesinin büyük kısmını (Artvin ve Ardahan) ile Batum’u işgal etti.11 Ancak Türk birlikleri Giorgi Mazniaşvili komutasındaki Gürcü ordusu tarafından Batum’dan çıkarıldı ve sadece, Borçka’nın da içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan bölgeleri Türkiye sınırları içinde kaldı. Borçka, 7 Temmuz 1921’de aynı adlı ilçenin merkezi oldu.
Borçka köyü, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Borçka kazasının merkeziydi.12 26 Haziran 1926’da, Borçka kaza olmaktan çıkarılıp nahiyeye dönüştürülünce de bu nahiyenin merkezi oldu. Borçka nahiyesi sınırları içindeyse 40 köy yer alıyordu.13 Borçka, 28 Mayıs 1928’de yeniden ilçe merkezi haline getirildi.
Tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biri olan Borçka, 1876 Trabzon vilayeti salnamesine göre Lazistan sancağı içinde Gonio (Gönye) nahiyesine bağlıydı. Bu tarihte Sinoreti köyüyle bilikte Borçka'da 110 hane ve 400 kişi tespit edilmiştir. Ancak bu nüfusun ne kadarının Borçka köyünde, ne karadının Sinoreti köyünde yaşadığını belirlemek mümkün değildir. Ayrıca söz konusu nüfusun sadece erkek nüfusu olması ihtimali de vardır. Nüfusun tamamı "Müslim" olarak kaydedilmiştir. Bu Müslüman nüfusun Müslüman Gürcülerden oluştuğu on yıl sonra Rusların nüfus tespitinden anlaşılmaktadır.14
Borçka'da kadın ve erkeğin birlikte tespit edildiği ilk nüfus sayımı Rus idaresi sırasında yapıldı. 1886 yılındaki bu sayıma göre, Gonio kazasına (uçastok) bağlı Borçka köyünde 52 hanede 296 kişi yaşıyor ve bu nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Hane başına ortalama 5,6 kişinin düşmesi Borçka köyünde yaşayan ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir. Bu tarihte Borçka köyü aynı zamanda Gonio kazasına bağlı Borçka nahiyesinin merkeziydi. Bu nahiye Borçka ve Dakvara köylerini kapsıyordu. Borçka nahiyesinin nüfusu 342 kişiden oluşuyordu ve bu nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmişti. Borçka köyünün içinde yer aldığı Gonio kazasında ise 5.567 kişi yaşıyordu. Borçka nahiyesinde yaşayanlar Gonio kazasının nüfusunun sadece % 6’sını oluşturuyordu.15 Bu nüfus sayımından yaklaşık yedi yıl sonra bölgeyi dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Borçka köyünde 60 hanenin yaşadığını, 40 hanenin göç etmiş olduğunu belirtir.1617 Söz konusu göç 93 Harbi’nin (1877-1878) hemen ardından gerçekleşmiş olabilir.
Artvin ilinin 1921’de Türkiye’ye bırakılmasından sonra 1922 yılında yapılan ilk tespite göre, Borçka kazasının Borçka nahiyesi merkezinde (merkez mahalle) 26 hanede, 50’si kadın ve 80’i erkek olmak üzere 130 Müslüman Gürcü yaşıyordu.18 1926 nüfus sayımına göre Borçka kaza olmaktan çıkarılmış ve nahiyeye dönüştürülmüştü. Bu tarihte nahiye merkezi olan Borçka köyünde 87 hanede, 102’si kadın ve 169’u erkek olmak üzere 271 kişi yaşıyordu. 1922 ve 1926 yıllarında erkek ve kadın nüfusu arasındaki oransal fark, bir miktar erkek nüfusunun iş için Borçka köyünde istihdam edildiğini göstermektedir.19
Borçka köyü sonraki yıllarda genişleyip nüfusu artmış ve zamanla bir kasabaya dönüşmüştür. Son tespitlere göre kasabada 5.790'ı erkek ve 5.666'sı kadın olmak üzere 11.456 kişi yaşıyordu.20
Yıllara Göre Nüfus Verileri:
Borçka ilçesi sınırlarında çok sayıda tarihsel yapı yer alır. Kasabada ise, iki kilisenin ve bir kalenin kalıntıları günümüze ulaşmıştır. Bu kiliselerden biri tek nefli kale kilisesi Borçka Kalesi'nin kuzeydoğu kısmında yer alır. Surların içine inşa edilmiş olan kiliseden geriye yıkıntıları kalmıştır. Yakın zamanda kale ve kilise uygun olmayan biçimde restore edilmiştir. Diğer kilise bir köy kilisesidir. Opuca mahallesinde inşa edilmiş olan yapı tek nefli bir kilisedir. Opuca eskiden Ebrika’nın bir mahallesi olan Nigia’nın bir parçasıydı. Günümüze yııkıntıları kalmış olan kilise değişik bir palana sahiptir. Doğu tarafta olması gereken apsisi batı tarafında yapılmıştır. Borçka Kalesi, büyük ölçüde ayaktadır. Kale Çoruh Nehri ile Çhala Dresinin birleştiği yerde inşa edilmiştir. Son dönemde uygun olmayan bir biçimde restore edilmiştir. Kalede bugün benzin istasyonu bulunmaktadır.21
Borçka ilçesi sınırlarında başka kilise yapıları ve kaleler de vardır. Bunların bazısı tamamen ortadan kalkmış, bazısı ayakta ya da yıkıntılar halinde günümüze ulaşmıştır. Bunlar arasında Ebrika’daki (İbrikli) Ebrika Kilisesi, Arhva (Akpınar) köyündeki köy kilisesi, Bagini’deki köy kilisesi, Dampali’deki (Ambarlı) köy kilisesi, Deviskeli’deki (Kaynarca) köy kiliseleri, Nigia’daki köy kilisesi, Thilazori’deki (Zorlu) köy kilisesi, Kvintavli’deki (Alaca) köy kilisesi, Trapeni’deki (Taraklı) köy kilisesi, Heba’daki (Karşıköy) köy kiliseleri, Akria’daki (Uğur) köy kiliseleri sayılabilir. Borçka Kalesi dışındaki kaleler ise, Thlazori (Zorlu) Kalesi, Makreti (Kale) Kalesi, Mindieti (Maral) Kalesi ve Hertvisi (Camili) Kalesi’dir.
Borçka ilçesinde 19. yüzyılda inşa edilmiş camiler de vardır. Muratlı Köyü Camisi, Camili Köyü Camisi, Fındıklı Köyü Camisi, Çavuşlu Köyü Camisi ve Düzköy Camisi bu camilerden en bilinenleridir.
Borçka ilçesi, batısında Hopa ilçesi, güneyinde Artvin'in merkez ilçesi ve Murgul ilçesi, doğusunda Şavşat ilçesi, kuzeyinde ise Gürcistan Cumhuriyeti topraklarıyla çevrelenir. Borçka kasabasının Karadeniz'e uzaklığı 36 kilometredir ve deniz seviyesinden 125 metre yükseklikte bulunur. Çoruh Nehri Borçka kasabasının içinden geçer.
Borçka kasabası, yakın zamana kadar çömlekçiliğiyle ünlüydü. Bugün çevresine hitap eden küçük bir ticaret merkezidir. Küçük ölçekli çay ve fındık işletmeleri vardır. Ormancılık bölgesinde bulunduğu için kasabada çok sayıda marangoz atölyesi bulunur. Çay, mısır ve fındık ilçede yetiştirilen başlıca tarım ürünleridir.
Tao-Klarceti hâlâ Osmanlı yönetimindeyken, 1874'te bu bölgeyi gezen Giorgi Kazbegi Borçka üzerine şunları yazmıştır:
“Dış görünüş olarak Borçka bir köye benzemiyor. Burada sayıları 80 kadar, herhangi tarımsal ek müştemilatı olmayan zarif yapılı evler bulunmaktadır. Büyük baş hayvan ve at burada hiç yoktur. Tüm ahali kayık yapımcılığı, kayıkçılık ve çanak-çömlek yapma işi ile meşguldür. Burada insanlar ne ekiyor ne de biçiyor; bu yüzden tüm ekmek ihtiyaçlarını son buğday tanesine kadar para ile satın alıyorlar. Her ailede yük ve koşum hayvanlarının yerini alan kayık bulunmaktadır. Kil ile yapılan kapların hazırlandığı birkaç atölyeyi ziyaret ettik. Bir evde baba, oğul ve torun oturmuş çalışıyorlardı. Gözümüzün önünde, tezgâhı kullanmadan hemen oracıkta birkaç kap yaparak onlara şekil verdiler.”22
Borçka ilçesi Karadeniz ikliminin etkisi altında olmasından dolayı Türkiye'nin en çok yağış alan yerleri arasındadır. İlçe toprakları dünyanın çok az yerinde görülen ılıman yağmur ormanlarını barındırır.Son yıllarda çay tarımı için arazi açma faaliyetleri ve kontrolsüz orman kesimi ormanları tehdit etmektedir.
Borçka ilçenin doğusundaki Karçal Dağları’nın (3.400 m), eşşiz manzaraları, buzulları, buzul gölleri, buzulların erimesinden doğan dereleri, tarihi kemer köprüleri ve yaylalarıyla zengin bir turizm potansiyeline sahiptir. Borçka kasabası ve çevresindeki bazı köyler kendi ölçeğinde bir konaklama merkezidir. İlçe, balıkçılık (alabalık) ve av turizmi (ayı, domuz, çakal, tilki, kurt, dağ keçisi, vaşak vb) açısından zengin bir potansiyele sahiptir.
Aralık Köyü sınırları içerisinde bulunan Karagöl, 'orman denizi” içerisinde kapkara deniz görünümlü, alabalığı, buz gibi soğuk suyu ve eşsiz manzarasıyla önemli bir kamp yeridir. İlçenin doğusunda bulunan Karçal Dağları dağcılığa oldukça uygundur.
Son dönemde ilçenin köylerinden biri olan Maral köyüne bağlı olan Maral Şelalesi, günümüzde halkın ziyaretine açılmıştır.23 Öte yandan Macahel yöresi, buradaki Camili Gorgit Tabiatı Koruma Alanı, Beyazsu Yaylası, Otingo Kaplıcası yöresi, Yıldız Gölü gezilecek yerler arasında sayılabilir. Tarihsel kalıntılar arasında en önemli yapı olarak Ebrika Kilisesi görülebilir.
Borçka ilçesi eskiden Camili ve Muratlı olmak üzere üç bucağa ayrılırdı. Merkez bucakta bir kasaba ve 20 köyden, Camili bucağında altı köyden, Muratlı bucağında ise 11 köyden oluşuyordu. Bucak sistemi 2012 yılından kaldırıldı ve bugün Borçka ilçesinde 36 köy bulunmaktadır. Borçka kasabası ise dört mahalleden oluşmaktadır. Bugün Borçka kasabası beş mahalleden (Aksu, Gündoğdu, Küçük Köy, Merkez ve Yeniyol), Borçka ilçesi ise 38 köyden oluşmaktadır.24
Orijinal kaynak: borçka. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, 2013, s. 78, ISBN 9786055708856. ↩
Kartlis Tshovreba Arkeoloji ve Yer Adları Sözlüğü (Gürcüce), Tiflis, 2013, s. 532, ISBN 9789941158964. ↩
Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 49, ISBN 9789941478178. ↩
Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan'daki Köyleri (Gürcüce), 1913, Tiflis, s. 148-149. ↩
İvane Caiani, Borçka Mektupları, 2006 (2. Baskı), s. 19-20, ISBN 9789758260126. ↩
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41. ↩
Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010, s. 143-144, ISBN 9789944197526. ↩
Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 381, ISBN 9789157871117. ↩
Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan'daki Köyleri (Gürcüce), 1913, Tiflis, s. 148. ↩
Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), 1912, s. 135, Tiflis. ↩
Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927), s. 143, ISBN 9789944197526. ↩
Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 132-133, 295, ISBN 9789941478178. ↩
Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri - Türkiye Gürcistanı'nda Üç Ay, 2019, s. 125-126, ISBN 9789755537207. ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page