serbest cumhuriyet fırkası ne demek?

Serbest Cumhuriyet Fırkası, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün isteği üzerine Fethi Okyar tarafından kurulan siyasi partidir.¹

Kurulması

Mecliste tek partinin bulunması hükûmetin denetlenmesini güçleştiriyordu. Bu nedenle Mustafa Kemal, Fethi Bey'den cumhuriyetçiliğe ve laikliğe sadık bir parti kurmasını istedi. Bunun üzerine Fethi Bey Mustafa Kemal'in tarafsız olmasını şart koşarak 12 Ağustos 1930'da Serbest Cumhuriyet Fırkası'nı kurdu. Bu partinin Cumhuriyet Halk Fırkası'ndan ayrılan en önemli yanı, ekonomide liberalizmi savunmasıydı. Bu partiye bizzat yardımda bulunan Mustafa Kemal CHF'den birçok mebusun bu partiye geçişini İsmet Paşa'nın tepkisine ve itirazlarına rağmen sağladı. (14 kadar mebusu, ayrıca kız kardeşi Makbule Hanım'ı ve yakın dostları olan mebusları da ilk üyelerden yaptı.) Böylece yaklaşık 5 yıldır alternatifsiz devam eden İsmet Paşa hükûmetini eleştirecek bir muhalefet yaratmak istedi ve mecliste düşünce özgürlüğü sağlamak istedi. Siyasi söz geçirme güçleri suiistimalinin de önüne geçmek istedi. Partiye katılanlar arasında Nuri Conker (Genel Sekreter), şair Mehmet Emin Yurdakul, Türkçülük akımının önde gelenlerinden Ahmet Ağaoğlu, İbrahim Süreyya Paşa ve 1950-1960 yılları arasında başbakanlık yapacak olan Adnan Menderes de bulunuyordu.

Olaylı İzmir Mitingi

İlk kez CHP'ye muhalif bir oluşum Türkiye'de halka miting düzenleyecekti. Mitinge olan ilgi hem Fethi Okyar'ın hem de CHP yönetiminin beklediğinden çok daha fazlaydı. İzmir'de büyük bir halk kalabalığı CHP'nin getirdiği düzenden ve icraatlarından memnun değildi. Bir grup CHP il binasının önünde öfkeli bir bekleyişe başladı. Diğer bir grup ise coşkuyla Fethi Okyar'a iltifat tezahüratları atarken, CHP aleyhine ağır eleştirici tezahüratlar başladı. CHP il binasının penceresinden "Sabri Bey" olarak bilinen bir il idarecisi toplanan halka "namussuzlar" diye bağırınca öfkeli halk CHP il binasını taş yağmuruna tuttu. İl binasının camları kırıldı ve halkın öfkesi bitmedi, olaya dahil olan jandarma ateş açtı ve 12-14 yaşlarında bir çocuğun hayatını kaybetmesiyle sonuçlandı.²³ Cumhuriyet Fırkası’nın iki numarası olarak bilinen Ahmet Ağaoğlu olayı şöyle anlattı:

"Kalabalığın ortasında bir adamcağız kucağında taşıdığı bir çocuğu birdenbire Fethi Bey'in ayaklarının dibine atarak: 'İşte size bir kurban, başkalarını da veririz. Yalnız sen bizi kurtar.' dedi ve ağlayarak Fethi Bey'in ellerine sarıldı." ⁴

Kapatılması

Fethi Bey'in İzmir gezisinde yeni muhalefet partiye büyük sevgi gösterileri ve CHP'ye karşı halkın öfkeli tutumunun boyutu beklenilenden fazlaydı. Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın devam etmesi durumunda, beklenilenden çok daha büyük bir kitleyi peşinden sürüklemesinden endişe edildi. Bu durum Mustafa Kemal'in duruma el koymasına neden oldu. 17 Kasım 1930'da Serbest Cumhuriyet Fırkası tamamen kapatıldı ve ömrü 3 ay sürmüş oldu. Bu 3 aylık dönemde parti 1930 yerel seçimlerine katılarak 502 belediyeden 31'ini kazandı.⁵

Partinin kimin isteği ve nasıl kapatıldığına dair farklı kaynaklar mevcuttur. Kimi kaynaklar partinin CHP'nin isteğiyle kapatıldığını ileri sürerken, Kemalist tarihyazımına göre; Atatürk, Fethi Bey'e "Sen fırkanın, ben fırkamın başında olacağız." teklifini yapınca Fethi Bey bunu kabul etmeyerek 16 Kasım 1930'da parti genel kurulunu topladı ve genel sekreter Nuri Bey ile kaleme aldıkları "Büyük Gazi hazretlerine karşı siyasi sahnede mücadele etmek gibi bir düşüncelerinin olmadığı ve dolayısıyla partinin feshine karar verildiği" açıklamasını yapmıştır.

Konuyla ilgili yayınlar

Tunçay, M. (1999). Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul
Yetkin, Ç. (1997). Atatürk'ün Başarısız Demokrasi Devrimi: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Toplumsal Dönüşüm Yayıncılık, İstanbul
Emrence, C. (2006). 99 Günlük Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul
Çavdar, T. (1995). "Serbest Fırka", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 8. ss. 2052-2059. İletişim Yayınları, İstanbul
Soyak, H. R. (1973). Atatürk'ten Hatıralar Cilt II, Yapı Kredi Bankası Yayınları, İstanbul
Kacar, M. (2021). Belgeleriyle Serbest Cumhuriyet Fırkası'nı Anlamak, Akademisyen Kitabevi, Ankara