özbekler ne demek?

Özbekler (), Batı Türkistan'da Harezm'den Fergana'ya kadar uzanan bölgede yaşayan ve Orta Asya'daki en kalabalık Türk halkıdır. Özbeklerle ilgili tarihî kaynaklarda "Türk" ve "Sart" şeklinde adlandırıldıkları da görülmektedir.¹

Dil

Özbek dili, Türk dil ailesinin Karluk grubuna ait bir dildir. Modern Özbek, Arapça, Latince ve Kiril alfabesi de dahil olmak üzere çok çeşitli alfabelerle yazılmıştır. Özbekistan'ın eski Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığından sonra hükûmet, Kiril alfabesini, Özellikle Türk dilleri için geliştirilmiş bir Latin alfabesiyle değiştirmeye karar verdi. Tarihsel olarak, Özbek Hanlığı'nı ve diğer halef devletlerini kuran göçebe Özbekler, Türk dilinin çeşitli lehçelerini konuştu.²

Tarih

Özbek ulusu ilk olarak Cengiz Han'ın torunu Şiban'ın soyundan gelen Ebü'l-Hayr Han'ın önderliğinde Deşt-i Kıpçak'taki çeşitli Türk boyları ve kabilelerinin Özbek/Şeybani Hanlığı etrafında örgütlenmesiyle oluşmuştur. Hanlık, Ebü'l-Hayr Han'ın vefatından sonra bir süre karışıklık içinde kalmış ve Özbekler dağılmışlardır³. Torunu ve Şah Budak’ın oğlu Şeybani Han, dağınık haldeki Özbekleri birleştirmiş ve seferler düzenlemiştir. Timurlu devletindeki taht kavgalarından yararlanan Şeybani Han, Maveraünnehir ile Harezm'i ele geçirip, Timurlu Devletini yıkmış ve Hanlığın başkentini Buhara'ya taşımıştır⁴. Bundan sonra Karluk soylu Timurlu halkıda Kıpçak olan Özbek ulusuna girmiş ve Deşt-i Kıpçak'tan gelen bu göçebe Özbekler Timurlu topraklarına yerleşmiştir, bu iki Türk topluluğunun kültürel etkileşimiyle günümüzdeki Özbekler teşkil olmuştur⁵.

Özbek ismi ise, Altınorda hanı olan Özbek Han'dan gelmektedir⁶.

Türkiye'de Özbekler cüzi oranda olsa da geçmişten bugüne dek yaşamışlardır.

Türkiye'ye ilk gelen Özbek topluluğu Rus Çarlığı'nın baskıları sonucu 1920 ve 1923 yılları arasında gelenlerdir. Daha sonra Sovyetler'in işgali sonucu Özbekistan'dan Afganistan'a gitmek zorunda kalan Özbekler 1950 ve 1954 yıllarında arasında Türkiye'ye gelip Adana'nın Yüregir ilçesine yerleşmişlerdir⁷. Daha sonra Adana'dan Konya'nın Kulu, Akşehir ve Cihanbeyli ilçelerine yerleşenler de olmuştur. Bu Özbekler arasında Basmacı Hareketi'nin kumandanlarından Korbaşı Şir Muhammed Bek'te vardır⁸.

Türkiye'ye en son olarak topluluk haline gelen Özbekler ise Özbekistan'dan Afganistan'a göçüp yerleşen ve Afganistan'ın yerleşik Özbeklerindendir. Bu Özbekler 1979 yılında SSCB'nin Afganistan'ı işgal etmesiyle, yoksulluk ve çocuklarını korumak gibi nedenlerle Pakistan'a göç etmek zorunda kalmışlardır. Daha sonra oradan Türkiye'ye devlet tarafından getirilmiş ve Türkiye'nin çeşitli bölgelerine yerleşmişlerdir. Bu Özbekler şu anda Hatay'ın Ovakent beldesinde ve Şanlıurfa’nın Ceylanpınar ilçesinin Evrenpaşa köyünde yaşamlarını sürdürüyorlar⁹¹⁰.

Sovyetler Birliği'nin dağılması sonucunda bağımsızlığını kazanan Özbekistan ile Türkiye'nin karşılıklı ilişkilerinin başlaması Ticari, eğitim, sanat, kültür gibi birçok alanda yapılan anlaşmalar, Misafir öğrenciler, devlet görevlileri, işçiler olarak ve yaşamaları bir kısmının Türk vatandaşlığı alıp yerleşmesi sonucunda önemli sayıda Özbekistan vatandaşı da Türkiye'ye yerleşmiştir.

Türkiye'de yaşayan önemli Özbek asıllı Türkler de vardır. Ünlü tenisçi Marsel İlhan dünyada ilk 100'e giren Özbek asıllı tenisçidir. Bununla beraber ünlü Türk istihbaratçı ve sovyetolog Enver Altaylı da Özbek asıllıdır. İstiklal marşı yazarımız Mehmet Akif Ersoy da anne tarafından Özbek kökenlidir.

Çin Özbekleri

Günümüz Çin sınırları içerisinde yaşayan etnik Özbekler, Çin Halk Cumhuriyeti Hükümeti'nin resmî olarak tanıdığı 55 etnik azınlık grubundan biridir. Çin Özbekleri Çincede "Wūzībiékè zú" (; "Özbek halkı/milleti") olarak anılır. Aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi, 2010 yılı itibarıyla Özbek etnik azınlığına ait 10.600'e yakın Çin vatandaşı vardır; yani etnik Özbekler, Çin'deki 56 resmî olarak tanınmış etnik grubun arasındaki en büyük 49. etnik grubu teşkil ederler. Çin Özbeklerinin neredeyse tümü Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yaşar. Sincan Özbeklerinin büyük bir kısmı (2015 yılı itibarıyla 4.666 kişi) İli Kazak Özerk İli'ne bağlı Gulca şehrinde yaşar.¹¹ Sanci Hui Özerk İli'ndeki Mori Kazak Özerk İlçesi'ne bağlı bir olan , tüm Çin çapında resmen Özbek azınlığına adanmış tek yerleşimdir.¹² Kaşgar İli, Tarbagatay İli, Urumçi, ve Sincan'ın diğer yerleşimlerinde de Özbek azınlıkları mevcuttur.¹³¹⁴

Çin Özbekleri ağırlıklı olarak İslam dinine mensuplar.¹⁵ Nesiller boyunca bölgedeki Uygurlarla yakın temasta bulundukları için kültürleri Uygurların kültürlerine çok benzer.¹⁶ Gulca'da 1879 yılında Özbekler tarafından inşa edilmiş "" vardır;¹⁷ günümüz "Gulca 5 Nolu Ortaokulu" (伊宁市第五中学) de eskiden bir Özbek okuluymuş, fakat Özbek öğrenci sayısının az olması nedeniyle bu okulun işletmesine son verilmiştir.¹⁸¹⁹

Çin'de Özbek dili, dil bilimcileri tarafından nesli tükenmeye yakın olan bir dil olarak algılanır.²⁰ Çin Özbekleri arasında Özbekçeyi hâlen konuşabilen az sayıda yaşlı insan var;²¹ bu insanların dışında, Gulca ve Kaşgar'daki Özbekler günlük hayatta Uygurca konuşurken, Mori Kazak Özerk İlçesi'ndeki Özbekler ise Kazakça konuşurlar.²² Bu durumun bazı olası nedenleri Sincan'daki Özbeklerin sayısının Uygurlar ve Kazaklardan çok daha az olması, Sincan'da (Uygur ve Kazak dillerinden farklı olarak) Özbek dilinin hükûmet, eğitim, medya, işyeri veya yayıncılıkta hiç kullanılmaması,²³ ve Sincan Özbeklerinin yaygın olarak Uygurlar ve Kazaklarla evlenmeleridir.²⁴

<table> <caption> verilerince bölgelerine göre Özbek nüfusu (Nüfus sayımı sırasındaki nüfus)<a href="#fn1" class="footnote-ref" id="fnref1" role="doc-noteref">1</a></caption> <thead> <tr class="header"> <th>Sıra</th> <th><a href="Çin'in_eyaletleri" title="wikilink">Bölge</a></th> <th>Toplam nüfus</th> <th>Özbekler</th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td></td> <td>Ülke toplamı (askerler dahil)</td> <td>1.335.110.869</td> <td>10.582</td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td>Ülke toplamı (askerler hariç)</td> <td>1.332.810.869</td> <td>10.569</td> </tr> <tr class="odd"> <td>1</td> <td><a href="Sincan_Uygur_Özerk_Bölgesi" title="wikilink">Sincan</a></td> <td>21.815.815</td> <td>10.114</td> </tr> <tr class="even"> <td>2</td> <td><a href="Zhejiang" title="wikilink">Zhejiang</a></td> <td>54.426.891</td> <td>86</td> </tr> <tr class="odd"> <td>3</td> <td><a href="Guangdong" title="wikilink">Guangdong</a></td> <td>104.320.459</td> <td>73</td> </tr> <tr class="even"> <td>4</td> <td><a href="Pekin" title="wikilink">Pekin</a></td> <td>19.612.368</td> <td>51</td> </tr> <tr class="odd"> <td>5</td> <td><a href="Hunan" title="wikilink">Hunan</a></td> <td>65.700.762</td> <td>33</td> </tr> <tr class="even"> <td>6</td> <td><a href="Tientsin" title="wikilink">Tientsin</a></td> <td>12.938.693</td> <td>19</td> </tr> <tr class="odd"> <td>7</td> <td><a href="Siçuan" title="wikilink">Siçuan</a></td> <td>80.417.528</td> <td>17</td> </tr> <tr class="even"> <td>8</td> <td><a href="Henan" title="wikilink">Henan</a></td> <td>94.029.939</td> <td>16</td> </tr> <tr class="odd"> <td>9</td> <td><a href="Jiangsu" title="wikilink">Jiangsu</a></td> <td>78.660.941</td> <td>15</td> </tr> <tr class="even"> <td>10</td> <td><a href="Kansu" title="wikilink">Kansu</a></td> <td>25.575.263</td> <td>15</td> </tr> <tr class="odd"> <td>11</td> <td><a href="Şanghay" title="wikilink">Şanghay</a></td> <td>23.019.196</td> <td>14</td> </tr> <tr class="even"> <td>12</td> <td><a href="Guangşi" title="wikilink">Guangşi</a></td> <td>46.023.761</td> <td>13</td> </tr> <tr class="odd"> <td>13</td> <td><a href="Şantung" title="wikilink">Şantung</a></td> <td>95.792.719</td> <td>13</td> </tr> <tr class="even"> <td>14</td> <td><a href="Yünnan" title="wikilink">Yünnan</a></td> <td>45.966.766</td> <td>11</td> </tr> <tr class="odd"> <td>15</td> <td><a href="Fujian" title="wikilink">Fujian</a></td> <td>36.894.217</td> <td>9</td> </tr> <tr class="even"> <td>16</td> <td><a href="Hubei" title="wikilink">Hubei</a></td> <td>57.237.727</td> <td>9</td> </tr> <tr class="odd"> <td>17</td> <td><a href="Jiangxi" title="wikilink">Jiangxi</a></td> <td>44.567.797</td> <td>9</td> </tr> <tr class="even"> <td>18</td> <td><a href="Hebei" title="wikilink">Hebei</a></td> <td>71.854.210</td> <td>7</td> </tr> <tr class="odd"> <td>19</td> <td><a href="Şensi" title="wikilink">Şensi</a></td> <td>37.327.379</td> <td>7</td> </tr> <tr class="even"> <td>20</td> <td><a href="İç_Moğolistan" title="wikilink">İç Moğolistan</a></td> <td>24.706.291</td> <td>6</td> </tr> <tr class="odd"> <td>21</td> <td><a href="Heilongjiang" title="wikilink">Heilongjiang</a></td> <td>38.313.991</td> <td>5</td> </tr> <tr class="even"> <td>22</td> <td><a href="Liaoning" title="wikilink">Liaoning</a></td> <td>43.746.323</td> <td>5</td> </tr> <tr class="odd"> <td>23</td> <td><a href="Anhui" title="wikilink">Anhui</a></td> <td>59.500.468</td> <td>4</td> </tr> <tr class="even"> <td>24</td> <td><a href="Çongçing" title="wikilink">Çongçing</a></td> <td>28.846.170</td> <td>4</td> </tr> <tr class="odd"> <td>25</td> <td><a href="Tibet_Özerk_Bölgesi" title="wikilink">Tibet</a></td> <td>3.002.165</td> <td>4</td> </tr> <tr class="even"> <td>26</td> <td><a href="Ningksia" title="wikilink">Ningksia</a></td> <td>6.301.350</td> <td>3</td> </tr> <tr class="odd"> <td>27</td> <td><a href="Şansi" title="wikilink">Şansi</a></td> <td>35.712.101</td> <td>3</td> </tr> <tr class="even"> <td>28</td> <td><a href="Çinghay" title="wikilink">Çinghay</a></td> <td>5.626.723</td> <td>2</td> </tr> <tr class="odd"> <td>29</td> <td><a href="Jilin" title="wikilink">Jilin</a></td> <td>27.452.815</td> <td>2</td> </tr> <tr class="even"> <td>30</td> <td><a href="Guizhou" title="wikilink">Guizhou</a></td> <td>34.748.556</td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>31</td> <td><a href="Hainan" title="wikilink">Hainan</a></td> <td>8.671.485</td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td><a href="#fn2" class="footnote-ref" id="fnref2" role="doc-noteref">2</a></td> <td>2.300.000</td> <td>13</td> </tr> </tbody> </table> <section class="footnotes footnotes-end-of-document" role="doc-endnotes"> <hr /> <ol> <li id="fn1" role="doc-endnote"><a href="#fnref1" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn2" role="doc-endnote"><a href="#fnref2" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> </ol> </section>

verilerince bölgelerine göre Özbek nüfusu (Nüfus sayımı sırasındaki nüfus)²⁵

Sovyet sonrası dönem

Özbekistan yüksek Sovyeti 1991'de Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığı gönülsüzce onayladığında, Kerimov, Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı oldu.²⁶ 31 Ağustos 1991'de Özbekistan bağımsızlığını ilan etti ve 1 Eylül'ü ulusal bir tatil olarak kutladı.

Kaynakça

Orijinal kaynak: özbekler. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Qosimjon Sodiqov, Turkiy Til Tarixi, Taşkent, 2009 ↩
↩
↩
↩
↩
Findley, Carter Vaughn. The Turks in World History, Oxford University Press (2005), p. 104. ↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
Country Studies {{!}} Digital Collections {{!}} Library of Congress|erişimtarihi=6 Temmuz 2021|çalışma=Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150206020233/http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Afghanistan.pdf|arşivtarihi=6 Şubat 2015|ölüurl=hayır}} ↩