çuvaşça ne demek?

Çuvaşça (Çuvaşça: Чӑвашла / Căvašla), Rusya'nın orta kesiminde, Ural Dağları’nın batısında konuşulan çağdaş dönem Türki dillerden biridir. Türk dillerinin Ogur-Bolgar grubu öbeğinden varlığını korumuş tek dilidir. Çuvaşça, Çuvaşların anadili ve Çuvaşistan’ın resmî dilidir. Yaklaşık iki milyon kişi tarafından konuşulur. 2002 verilerine göre Çuvaşistan’da bu dili konuşan nüfusun % 92 etnik olarak Çuvaş, % 8’i ise başka etnik kökenlidir. Çuvaşça, okullarda eğitim dili olmasına ve medyada kullanılmasına karşın, Rusçanın yaygın kullanımından dolayı tehlike altında olan bir dildir.

Çuvaşça diğer Türki dillerden büyük oranda ayrışmıştır. Öyle ki, diğer Türki diller karşılıklı anlaşılabilirken, Çuvaşça için bu geçerli değildir. Hatta, dil bilimciler tarafından ilk olarak bir Fin-Ugor dili olduğu sanılmıştır.¹ 13. ve 14. yüzyılda dikilmiş, bugünkü Tataristan'da yoğunlaşan, İdil Bulgar kitabelerinde Çuvaşların atası olan bir dil kullanılmıştır.²

Volga dirseğindeki Kazan'da, ileride -Tatarlar ve Başkırlar arasında dağılmış olarak- Volga ve Ural arasındaki bölgede, nispeten az olan sayılarına rağmen (1959 sayımına göre 1.470.000) dil bilim ve etnoloji açısından en ilgi çekici ve en önemli Türk halklarından biri olan Çuvaşlar (Çavaş) yaşar. Hem farklı etnik hususiyetleri hem de ağız hususiyetlerine göre Çuvaşlar iki ana gruba ayrılırlar: Kozmodem'jansk, Çeboksary, Jadrin ve Kurmyş kasabalarında Yukarı Çuvaşlar (viryal < *üz el "yukarı memleket, yukarı halk") ve Aşağı Çuvaşlar (anatri < *enet ôegi ? 'aşağıda [Volga ve devamında] bulunanlar'), ayrıca, bilhassa Volga kıyısı dağları boyunca Cyvil'sk'den, Tetyuşi üzerinden Ul'janovsk (eski Simbirsk, Step Çuvaşlarının merkezi) bölgesine kadar olan yerdeki Step Çuvaşları önemle kaydedilmelidir.³

Yazı sistemi

a, bă, vă, gă, dă, ye, yo, jă, ză, i, yă, kă, lă, mă, nă, o, pă, ră, să, şă, tă, u, ü, fă, hă, tsă, çă, şă, şçă, hıtălăhpalli, ı, şemşelĕhpalli, e, yu, ya

Ses bilgisi

Ünsüzler

Çuvaşçanın ünsüzleri şunlardır: /p/ (п), /t/ (т), /k/ (к), /tɕ/ (ч), /ʂ/ (ш), /ɕ/ (ç), /χ/ (х), /ʋ/ (в), /m/ (м), /n/ (н), /l/ (л), /r/ (р), /j/ (й).

Ünlüler

<table> <thead> <tr class="header"> <th></th> <th><p>İnce</p></th> <th><p>Kalın</p></th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td></td> <td><p>Düz</p></td> <td><p>Yuvarlak</p></td> </tr> <tr class="even"> <td><p>Yüksek</p></td> <td><p>i (и)</p></td> <td><p>y ()</p></td> </tr> <tr class="odd"> <td><p>Alçak</p></td> <td><p>e (е)</p></td> <td><p>(ĕ)</p></td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> </tbody> </table>

Ses evrimi

Günümüzde diğer Türkî dillere çok uzak olan Çuvaşçanın önemli ses değişimleri vardır:

Ş>L dönüşümü: “Taş” sözcüğündeki ş, “l” sesine dönüşmüştür: çul (burada ayrıca t>ç ve a>u değişimleri de vardır.)

Gümüş sözcüğünün Çuvaşçası “kĕmĕl” şeklindedir.

A>U dönüşümü: Örneğin “at” sözcüğü Çuvaş Lehçesinde ut şeklindedir.
Z>R dönüşümü: Örneğin “biz” kişi zamiri Çuvaşçada ebir şeklindedir.

'Örnekler: Türkiye Türkçesi “sekiz”, Çuvaşçada sakăr. “Siz” kişi zamiri Çuvaşçada “esir”. “Buzağı” sözcüğü Çuvaşçada “păru”

D>R dönüşümü: Örnekler: “ayak” sözcüğünün eski Türkçesi “adak” şeklindedir. Çuvaşçada “ayak” sözcüğü a’nın u’ya, d’nin y’ye ve k harfinin yumuşak g’ye dönüşmesiyle şöyle bir gelişme izlemiştir: adak>urak>urağ>ura. Çuvaşçada “ura” ayak anlamındadır.
Koymak sözcüğünün eski Türkçesi (kod-) şeklindedir. Bugünkü Çuvaşçada o’nun u’ya, k’nin de sert h (x)’ye dönüşmesiyle (xur-) şeklindedir.
T>Ç dönüşümü: Bazı sözcüklerde olmayabilir. Bu değişime şu örneği verebiliriz: “taş” sözcüğünün Çuvaşçası çul şeklindedir. Bazı fiillerde bu tip değişmelere rastlamayabiliriz; dolmak fiilinin Çuvaşçası (tul-) şeklindedir.
K>Y dönüşümü: k>ğ>y şeklinde gelişmiştir. Bazı sözcüklerde vardır: “kan” sözcüğünün Çuvaşçası “yun” şeklindedir.

Metin örnekleri

Diğer Türk dilleri ile karşılaştırma

Aşağıdaki tablo, Şaz grubuna ait Türkçe ile Tatarcanın Lir grubuna ait Çuvaşça ile kelime karşılaştırmalarını içermektedir:⁴

<div>

Çuvaşça	Tatarca	Türkçe
amak	emek	emek
ala	elek	elek
ala	el	el
ada	öt, öd	ötmek
ar	ir, er	er
ojir	ajir	ayır
şidik	tişük	açık
şina	sinek	sinek
hir	kız	kız
sir	cer	yer
bü	büke	büğet
haşpa	çapka	şapka
ças	kaş	kaş
pa	bav	bağ
chol	kol	kol
kibe	kebi	giysi
puş	baş	baş

Çuvaşça⁵	Tatarca	Türkçe
halha	kolak	kulak
asajak	asak	asık
tuvı	türe	tören
hora	kara	kara
Tora	Tänri	Tanrı
tatla	tatlı	tatlı
sjok	yuk	yok
kümül	kömiş	gümüş
iltin	altın	altın
hunazam	janım	canım
oj	ay	ay
gon	kün	gün
jon	kan	kan
kisne	kiçi	küçük
sjül	jüle	yüksek

Çuvaşça	Tatarca	Türkçe
sjoradan	jaratan	yaratan
con	jan	can
kebe	kiyim	kebe,giysi
pül	böl	böl
jit	it	it(köpek)
ter	tür	tür
sjülen	jilan	yılan
asşi	jasatşi	yaşatıcı
sil	jel	yel
sjüren	-	süren
ijis	aş	yiğiş/yemek
ij	eb	ev
az	ad	ad
jomzja	kamcı	kamcı(şaman)

Çuvaşça	Tatarca	Türkçe
kür	köz	güz
anne	ana	anne
kör	köz	göz
atte	ata	ata
kin	kilen	gelin
here	jörek	yürek
vilim	ölüm	ölüm
voda	odun	odun
vurz	vuruş	dövüş
vuru	uri	uğru
vot	ot	od
kvak	kök	gök(mavi)
ivil	oul	oğul
ivis	auş	avuç
awlanas	ewlenmek	evlenmek
biras	birmek	vermek
bolas	bolmak	olmak