uygurca ne demek?

Uygurca veya Yeni Uygurca (ئۇيغۇرچه, Uyğurçä veya ئۇيغۇر تىلى, Uyğur tili), Uygurlar tarafından konuşulan, Türk dillerinin Uygur grubunda yer alan bir dil.

Türkçe literatürde “Uygurca” veya “Uygur Türkçesi” kullanımı, aynı zamanda tarihî Eski Uygur Türkçesini de kapsayabildiği için ayırmak için bu çağdaş yazı dil yayınlarda Yeni Uygur Türkçesi olarak da kullanılır. Eski Uygur Türkçesi Türki dillerin Sibirya koluna aitken, Karluk grubuna dahil edilen modern Uygurca Çağatayca'dan türemiştir ve dolayısıyla diller soysal açıdan devamlılık ve yakın akrabalık oluşturmamaktadır.¹

Ses bilgisi

Uygurcada 8 ünlü (a, e, é, i, o, u, ö, ü), 24 ünsüz vardır (b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, ñ, p, q, r, s, ş, t, v, x, y, z). Uygurcada iki türlü e sesi vardır. Bunlardan ə Türkiye Türkçesindekinden daha açık, e ise daha kapalı telaffuz edilir. Kalın olan k̡ ve ƣ sesleri yanında i'ler ı okunabilir, diğer yerlerde ise i okunduğu kabul edilir. k̡ ve ƣ sesleri Türkçedekinden daha kalındır. Bu sesler gırtlağa daha yakın olarak telaffuz edilir. h̡ sesi sert olarak telaffuz edilen bir gırtlak sesidir. ng genizsi n sesidir. Yeni Uygur Arap Alfabesinin (UEY), Urumçi üniversitesince kabul edilen Latin alfabesi karşılıklarında (ULY); ɵ yerine ö, ə yerine e, e yerine ë, ƣ yerine gh, k̡ yerine q, q yerine ch, h̡ yerine h, h yerine x, x yerine sh, v yerine w kabul edilmiştir. Türkiye'deki Uygurlar, ch, sh, gh yerine ç, ş, ğ harflerini kullanırlar.

Coğrafi dağılım

Uygurca, Çin'de yaklaşık 10 milyon kişi tarafından Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde (Doğu Türkistan) konuşulur. Uygurca ayrıca 300.000 kişi tarafından Kazakistan'da konuşulur ve Afganistan, Arnavutluk, Avustralya, Belçika, Kanada, Almanya, Endonezya, Kırgızistan, Moğolistan, Pakistan, Suudi Arabistan, İsveç, Tayvan, Tacikistan, Türkiye, Birleşik Krallık, ABD ve Özbekistan'da da Uygurca konuşan topluluklar vardır.

Alfabe

Uygurca 10. yüzyıldan beri Arap alfabesi ile yazılmaktadır. 1969-1983 yılları arasında Çin hükûmetinin hazırlattığı Uygur Latin alfabesi ile yazılmış fakat sonra Uygurca sesleri gösteren ek işaretler ile Arap alfabesine dönülmüştür. Aşağıdaki kıyaslama Arap, Latin ve Kiril harflerinin bir karşılaştırılmasıdır:

<table> <caption>Uygur alfabesinin kıyaslanması</caption> <thead> <tr class="header"> <th><a href="Uygur_Arap_Yazısı" title="wikilink">Arap</a></th> <th>Pinyin</th> <th>Kiril</th> <th><a href="Uygur_Latin_Yazısı" title="wikilink">Latin</a></th> <th><a href="Türkçe" title="wikilink">Türkçe</a></th> <th><a href="Uluslararası_Fonetik_Alfabesi" title="wikilink">UFA</a></th> <th> </th> <th><a href="Uygur_Arap_Yazısı" title="wikilink">Arap</a></th> <th>Pinyin</th> <th>Kiril</th> <th><a href="Uygur_Latin_Yazısı" title="wikilink">Latin</a></th> <th><a href="Türkçe" title="wikilink">Türkçe</a></th> <th><a href="Uluslararası_Fonetik_Alfabesi" title="wikilink">UFA</a></th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td>ئا</td> <td>A a</td> <td>A a</td> <td>A a</td> <td>A a</td> <td></td> <td>ق</td> <td>Ⱪ ⱪ</td> <td>Қ қ</td> <td>Q q</td> <td>K k (Q q)</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>ئە</td> <td>Ə ə</td> <td>Ə ə</td> <td>E e</td> <td>E e</td> <td></td> <td>ك</td> <td>K k</td> <td>K k</td> <td>K k</td> <td>K k</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>ب</td> <td>B b</td> <td>Б б</td> <td>B b</td> <td>B b</td> <td></td> <td>ڭ</td> <td>-ng</td> <td>Ң ң</td> <td>-ng</td> <td>-ng (Ñ ñ)</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>پ</td> <td>P p</td> <td>П п</td> <td>P p</td> <td>P p</td> <td></td> <td>گ</td> <td>G g</td> <td>Г г</td> <td>G g</td> <td>G g</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>ت</td> <td>T t</td> <td>Т т</td> <td>T t</td> <td>T t</td> <td></td> <td>ل</td> <td>L l</td> <td>Л л</td> <td>L l</td> <td>L l</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>ج</td> <td>J j</td> <td>Җ җ</td> <td>J j</td> <td>C c</td> <td></td> <td>م</td> <td>M m</td> <td>М м</td> <td>M m</td> <td>M m</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>چ</td> <td>Q q</td> <td>Ч ч</td> <td>CH ch</td> <td>Ç ç</td> <td></td> <td>ن</td> <td>N n</td> <td>Н н</td> <td>N n</td> <td>N n</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>خ</td> <td>H h</td> <td>X x</td> <td>X x</td> <td>H h (X x)</td> <td></td> <td>ھ</td> <td></td> <td>Һ һ</td> <td>H h</td> <td>H h</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>د</td> <td>D d</td> <td>Д д</td> <td>D d</td> <td>D d</td> <td></td> <td>ئو</td> <td>O o</td> <td>О о</td> <td>О о</td> <td>O o</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>ر</td> <td>R r</td> <td>Р р</td> <td>R r</td> <td>R r</td> <td></td> <td>ئۇ</td> <td>U u</td> <td>У у</td> <td>U u</td> <td>U u</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>ز</td> <td>Z z</td> <td>З з</td> <td>Z z</td> <td>Z z</td> <td></td> <td>ئۆ</td> <td></td> <td>Ө ө</td> <td>Ö ö</td> <td>Ö ö</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>ژ</td> <td>Ⱬ ⱬ</td> <td>Ж ж</td> <td>ZH zh</td> <td>J j</td> <td></td> <td>ئۈ</td> <td>Ü ü</td> <td>Ү ү</td> <td>Ü ü</td> <td>Ü ü</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>س</td> <td>S s</td> <td>С с</td> <td>S s</td> <td>S s</td> <td></td> <td>ۋ</td> <td>V v (W w)</td> <td>В в</td> <td>W w</td> <td>V v</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>ش</td> <td>X x</td> <td>Ш ш</td> <td>SH sh</td> <td>Ş ş</td> <td></td> <td>ئې</td> <td>E e</td> <td>E e</td> <td>Ë ë</td> <td>E e (É é)</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>غ</td> <td></td> <td>Ғ ғ</td> <td>GH gh</td> <td>Ğ ğ</td> <td></td> <td>ئى</td> <td>I i</td> <td>И и</td> <td>I i</td> <td>İ i/I ı</td> <td> veya </td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>ف</td> <td>F f</td> <td>Ф ф</td> <td>F f</td> <td>F f</td> <td></td> <td>ي</td> <td>Y y</td> <td>Й й</td> <td>Y y</td> <td>Y y</td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> </tbody> </table>

Uygur alfabesinin kıyaslanması

Uygur Kiril alfabesi ek olarak iki harfe sahiptir, ki bunlar iki sesin birleşimidir. Bunlar aşağıda Arabik ve Latin harflerinin eşdeğeriyle gösterilmiştir.

Kiril	Arabik	Latin
Ю ю	يۇ	yu
Я я	يا	ya

Piniyin Harfleri

Ⱬ veya Z̦: Türkçedeki J sesidir. Uygur Türkleri tarafından da kullanılmakta olan, Pinyin adı verilen ve Çinceyi Latin alfabesine çevirmekte kullanılan sistemin Uygur alfabesine uyarlanmış biçiminde Türkçedeki J sesini karşılar.
Ƣ: Uniform Türk Alfabesinde yer alır. Hırıltılı bir G sesidir (Ģ). “Yumuşak-G” (Ğ) harfine benzer ama sert ve hırıltılıdır (Kiril Ӷ, Ghe). Almanların gırtlaktan çıkan R harfinin taşıdığı ses değerine benzer (Ř). Arapçadaki Gayın (غ) harfidir. Batı Anadolu Türkçesinde Ğ sesine dönüşmüştür, ancak Türkiye’nin doğu bölgelerinde yaygındır. Örneğin: Doƣan (Doģan). Buradaki Ğ hırıltılı olarak söylenir. Bazı dillerde, örneğin Gagavuzca ve Kırgızca’da Ğ harfi sesli harflerin art arda iki kere yazılmasıyla -gizli olarak- elde edilir. Örneğin: Uur (Uğur).
Ə: Azerice’de, Tatarca’da, Gagavuzca’da ve Türkmence’de kullanılır. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapça’da ve Almanca’da da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azerice’de yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä/İncə. Türkçede Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä / Akçə” olarak yazılır. Bu harf kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Э ə biçiminde de kullanılır.
Ⱪ veya Ķ: Türkî Kiril Alfabelerinde yer alır (Қ). Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtça'daki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Qalın olarak yapılır ve okunuşu (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)…
Ñ: Tatarca’da, Türkmence’de kullanılır. Genizden çıkarılan N ve G karışımı bir sestir (Ņ). Bazen de NG/NĞ olarak öngörülür. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıca’daki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu’da, özellikle Sivas yöresinde Saňa, Baňa, Deňiz sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında Teñri ve Teñiz şeklinde okunur.

Latinizasyon

Arap	OTA	Türkçe	UFA		Arap	OTA	Türkçe
ئا	A a	A a	****	ق	Q q	Q q	****
ئە	E e	E e	****	ك	K k	K k	****
ب	B b	B b	****	ڭ	Ñ ñ	-ng	****
پ	P p	P p	****	گ	G g	G g	****
ت	T t	T t	****	ل	L l	L l	****
ج	C c	C c	****	م	M m	M m	****
چ	Ç ç	Ç ç	****	ن	N n	N n	****
خ	X x	H h	****	ھ	H h	H h	****
د	D d	D d	****	ئو	О о	O o	****
ر	R r	R r	****	ئۇ	U u	U u	****
ز	Z z	Z z	****	ئۆ	Ö ö	Ö ö	****
ژ	J j	J j	****	ئۈ	Ü ü	Ü ü	****
س	S s	S s	****	ۋ	V v	V v	****
ش	Ş ş	Ş ş	****	ئې	É é	E e	****
غ	Ğ ğ	Ğ ğ	****	ئى	I i	İ i/I ı	** veya **
ف	F f	F f	****	ي	Y y	Y y	****

Uygur alfabesi (OTA-UG)

Metin örneği

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. maddesi:...

<table> <thead> <tr class="header"> <th>Türkçe</th> <th>Yengi Yeziⱪ</th> <th>Uygur Kiril</th> <th>Uygur Latin</th> <th>Uygur Türk</th> <th>Kona Yeziⱪ</th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td>Bütün insanlar özgür, haysiyet ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik duygusu ile hareket etmelidirler.</td> <td></td> <td></td> <td>Hemme adem zatidinla erkin, izzet-hörmet we hoquqta babbarawer bolup tughulghan. Ular eqilge we wijdangha ige hem de bir-birige qërindashliq munasiwitige xas roh bilen mu’amile qilishi kërek.</td> <td>Hemme adem zatidinla erkin, izzet-hörmet ve hoquqta babbaraver bolup toğulğan. Ular eqilge ve vicdanğa ige hem de bir-birige qérindaşliq munasivitige has roh bilen muâmile kilişi kérek.</td> <td>ھەممە ئادەم زاتىدىنلا ئەركىن، ئىززەت-ھۆرمەت ۋە ھوقۇقتا بابباراۋەر بولۇپ تۇغۇلغان. ئۇلار ئەقىلگە ۋە ۋىجدانغا ئىگە ھەمدە بىر-بىرىگە قېرىنداشلىق مۇناسىۋىتىگە خاس روھ بىلەن مۇئامىلە قىلىشى كېرەك</td> </tr> </tbody> </table>

Doğu Türkistan Uygur ağızları

Doğu Türkistan Uygurları için yazı diline esas olan ağız Urumçi ağzı iken, eski Sovyetler Birliğinde yaşayan Uygurlar için yazı diline esas olan ağız, İli ağzıdır. Doğu Türkistan'da Uygur ağızları aşağıdaki şekilde gruplara ayrılır;

Merkez ağız grubu

Urumçi ağzı,
Kumul ağzı
Turfan ağzı,
Kâşgar - Artuş ağzı,
İli ağzı.

Tarım ağzı

Tarım alt-ağzı,
Moğal alt-ağzı,
Kuça alt-ağzı,

Hoten ağız grubu

Guma ağzı,
Karikaş ağzı,
Elçi ağzı,
Lop ağzı,
Keriye ağzı.

Lopnur ağzı

Döñkotan ağzı,
Kara ağzı,
Miren ağzı.

Lopnur ağzı konuşanların sayısı, Uygurların nüfusunun %0,4'üne ulaşmasına rağmen, Lopnur bölgesinin özel coğrafi konumu ve özel tarih koşullarından dolayı, bu ağızda çok sayıda eski dil ögeleri korunmuştur. Lopnur ağzı bir "boy dili" olarak, Çağdaş Uygurcaya bağlıdır.²