tlingitler ne demek?

Tlingitler (Tlingitçe Lingít, Łingít ; , Rusça тлинкиты tlinkitı, тлингиты tlingitı, колоши koloşi), Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin güneydoğusunda Alexander Takımadaları'nda ve Kanada'nın Britanya Kolumbiyası eyaletinin kuzeybatısı ile Yukon eyaletinin güneyinde ılıman yağmur ormanlarında karmaşık avcı ve toplayıcı kültür geliştiren, Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri (Kıyı Tlingitleri) ya da Subarktik Kızılderilileri (İç Tlingitleri) kültür grubundan, anasoylu1, önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olan, Na-Dene halkları dil gubundan Kızılderili halkı. En yakın akrabaları dilce Na-Dene dillerini oluşturan Eyaklar ile Atabasklardır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre toplam sayıları 11.000 kişidir ve Alaska'daki 10.000 kişilik nüfustan 300 kadarı, Kanada'daki 1.000 kişilik nüfustan ise 75 tanesi anadillerini konuşabiliyor2. Tlingitlerle Avrupalıların ilk karşılaşması Rus İmparatorluğuna bağlı Rus Alaskası (1733 – 1867) döneminde 1741 yılında Ruslarla olmuştur. Totem direği ile Çilkat dokuması sanatıyla öne çıkarlar.

Tlingitler kültürel açıdan 2 ana gruba ayrılır3 ve her biri ayrı halklar olarak da addedilir4:

  1. Kıyı Tlingitleri ya da Deniz Tlingitleri veya Asıl Tlingitler (Tlingitçe Lingít ya da Eilʼká Ḵwáan < éilʼká ḵwáan «deniz sakinleri / saltwater people», İngilizce Coastal Tlingit, Maritime Tlingit, Tlingit proper) Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri kültür grubundandır ve tipik yağmur ormanı geçimi sürdürürler. Çoğunlukla Alaska'da yaşarlar ve komşularını etlilemişlerdir. Geleneksel olarak 3 alt gruba ayrılırlar: Gulf Coast, Northern, Southern Coastal Tlingit. Kıyı Tlingitleri kültürel açıdan komşu halkları da etkilemiştir: Tlingitleşmiş Eyaklar (Tlingitized Eyak) ile Tlingitleşmiş Güney Tuçonları (Tlingitized Southern Tutchone).
  2. İç Tlingitleri ya da Kara Tlingitleri (Tlingitçe Łingít ya da Daḵká Ḵwáan < daaḵ-ká ḵwáan «iç sakinleri / inland-people», İngilizce Inland Tlingit, Interior Tlingit) Subarktik Kızılderilileri kültür grubundandır ve Atabasklar gibi tayga geçimi sürdürürler. Kanada'da yaşarlar ve komşularından etkilenmişlerdir.

Köken bilimi

Tlingit, Tlinkit adı kendilerine verdikleri Lingít,5 (Tetlin lehçesinde: Łingít) adına dayanır ve «people of the tides»6 anlamındadır. Sibirya'daki Türk halklarından olan Telengitlerin adına benzese de her ikisini birbirine karıştırmamak gerekir.

Koloş < Kolosh adı Rusların verdiği Колоши (Koloşi) adından gelir ve bu da Supikçe kulut'ruaqlabret») sözüne dayanır. Tlingitlere Supikler Swaciit derler. Koloş adı Almancada Koulischen biçiminde 1796 tarihli haritada geçer7.

Kabileleri

Tlingit kabileleri (Ḵwáan):

ḴwáanIPAİngilizce çevirisiYerleşimleriİngilizcedeki eski adları
'''''G̱alyáx̱ Ḵwáanqaɬjáχ qʰʷáːnSalmon Stream TribeYakataga-Controller Bay areaKaliakh
'''''Xunaa Ḵwáan (a.k.a. Ḵáawu)xunaː qʰʷáːnTribe or People from the Direction of the North WindHoonahHoonah people
'''''S'awdáan Ḵwáansʼawdáːn qʰʷáːnDungeness Crab Town TribeSumdumSumdum
'''''Tʼaḵjik.aan Ḵwáantʼaqtʃikʔaːn qʰʷáːnCoast Town Tribenorthern Prince of Wales IslandTuxekan
'''''Laax̱aayík Ḵwáanɬaːχaːjík qʰʷáːnInside the Glacier PeopleYakutat areaYakutat
'''''Tʼaaḵu Ḵwáantʼaːqʰu qʰʷáːnGeese Flood Upriver TribeTakuTaku Tlingit, Taku people
'''''Xutsnoowú (a.k.a. Xudzidaa) Ḵwáanxutsnuːwú qʰʷáːnBrown Bear Fort a.k.a. Burnt Wood TribeAngoonHootchenoo people, Hoochenoo, Kootznahoo
'''''Hinyaa Ḵwáanhinjaː qʰʷáːnTribe From Across The WaterKlawockHenya
'''''G̱unaax̱oo Ḵwáanqunaːχuː qʰʷáːnAmong The Athabascans TribeDry BayGunahoo people, Dry Bay people
'''''Deisleen Ḵwáantesɬiːn qʰʷáːnBig Sinew TribeTeslinTeslin Tlingit, Teslin people, Inland Tlinkit
'''''Shee Tʼiká (a.k.a. Sheetʼká) Ḵwáanʃiː tʼikʰá qʰʷáːnOutside Edge of a Branch TribeSitkaSitka, Shee Atika
'''''Shtaxʼhéen Ḵwáanʃtaxʼhíːn qʰʷáːnBitter Water TribeWrangellStikine people, Stikine Tlingit
'''''Jilḵáat Ḵwáantʃiɬqʰáːt qʰʷáːnChilkat TribeKlukwanChilkat people
'''''Áa Tlein Ḵwáanʔáː tɬʰeːn qʰʷáːnBig Lake TribeAtlinTaku River Tlingit, Inland Tlinkit
'''''Ḵéex̱ʼ Kwáanqʰíːχʼ qʰʷáːnThe Opening of the Day (Dawn) Tribe a.k.a. The Town That Never SleepsKakeKake people
'''''Taantʼa Ḵwáantʰaːntʼa qʰʷáːnSea Lion TribeFort Tongass (önce) & Ketchikan (şimdi)Tongass people
'''''Jilḵoot Ḵwáantʃiɬqʰuːt qʰʷáːnChilkoot TribeHainesChilkoot people
'''''Áakʼw Ḵwáanʔáːkʼʷ qʰʷáːnSmall Lake TribeAuke BayAuke people
'''''Kooyu Ḵwáankʰuːju qʰʷáːnStomach TribeKuiu IslandKuiu people
'''''Saanyaa Ḵwáansaːnjaː qʰʷáːnSouthward TribeCape Fox Village (önce) & Saxman (şimdi)Saanya Kwaan, owns Saxman Corporation, which owns Cape Fox Corporation

Dil ve Eğitim

Hem Kıyı Tlingitleri (Büyük Kuzey Tlingitçesi, Uzak Kuzey Tlingitçesi ve Güney Tlingitçesi) hem de İç Tlingitleri (İç Tlingitçesi) aynı dilin farklı lehçelerini konuşurlar. 2012 rakamlarına göre Tlingitçeyi akıcı biçimde konuşanların sayısı 200 kişidir ve bu sayıya yarım bilenler ya da sonradan öğrenen dilciler dahil değildir8.

Şirketleşme

Rus Amerikası döneminde ABD'nin Ruslarla birlikte idare ettiği Alaska'yı 1867 yılında Rus İmparatorluğundan satın almasından bu yana 100 yıldır çözülemeyen yerlilerinin (Alaska Eskimoları ve Alaska Kızılderililerinin) toprak taleplerini çözmek üzere ABD Kongresinde 18 Aralık 1971 tarihinde başkan Richard Nixon tarafından imzalanarak yürülüğe giren ve ABD tarihinin en büyük toprak talebini karşılayan yasa olan Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) gereği kurulan Alaska Yerli Bölge Şirketlerinden Tinglit-Haida Central Council hükûmetinin ortak işletmesindeki Sealaska Corporation yerli bölge şirketi Haydalar ile Tlingitlere ait olup buna bağlı 12 köy şirketinden 2 tanesi (Haida Corporation ile Kavilco Inc.) hariç hepsi Tlingitlerindir. Köy şirketleri topraklarının yüzey hakkına sahiptir, fakat bölge şirketleri hem köy şirketlerinin hakkına hem de toprakların yeraltı hakkına sahiptir.

Yerli Köy ŞirketiYerleşimYerli Bölge Şirketi
Cape Fox CorporationSaxmanSealaska Corporation
Ganawas CorporationKnight IslandSealaska Corporation
Huna Totem CorporationHoonahSealaska Corporation
Kake Tribal CorporationKakeSealaska Corporation
Klawaock Heenya CorporationKlawockSealaska Corporation
Klukwan, Inc.KlukwanSealaska Corporation
Kootznoowoo Inc.AngoonSealaska Corporation
Shaan-Seet Inc.CraigSealaska Corporation
Shee Atiká, Inc.SitkaSealaska Corporation
Yak-tat Kwaan Inc.YakutatSealaska Corporation

Sanat

Hem Alaska yerli sanatı hem de Pasifik Kuzeybatısı sanatı içerisinde ela alınan Tlingitlerde sanat çalışmaları daha çok fonksiyoneldir. Deriden giyim kuşam ürünleri ile ağaçtan oyma kano ve özellikle de totem direği en çok tanınan ve örnekleri dünyanın değişik müzelerinde görülen sanat eserleridir. Geleneksel yontma aracı olarak denizkabuğu, taş ve kemikten yapılan bıçak, yontu malzemesi olarak da yabani koyun ve keçi kemikleri de kullanılsa da daha çok ağaç tercih edilir. Kano ve totemlerde kullanılan ağaç olarak yöredeki mazı (Thuja) türleri olan Batı mazısı ve boylu mazı tercih edilir. Ahşaba yemek tadını geçirmediği için kap kacak daha çok kızılağaçtan yapılır9. Geleneksel Tlingit kültürü sözlü tarihe dayandığından totemler genellikle bir hikâye anlatımını tasvir eder10. Bir Tlingit kabilesi (ḵwáan) olan Çilkatlar (Jilḵáat Ḵwáan) tarafından geliştirilen ve sonra da diğer Tlingitlere ve Hayda ile Çimşiyanlara da geçen Çilkat dokuması adı verilen dokuma örnekleri Alaska yerli sanatının en çok tanınan örneklerindendir.

Ayrıca bakınız

Dipnotlar

Kaynakça

Dış bağlantılar

Orijinal kaynak: tlingitler. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Footnotes

  1. Pritzker, 210

  2. James A. Crippen (2010), Lingít Yoo X̱ʼatángi / A Grammar of the Tlingit Language

  3. "Lingít Yoo X'atángi: The Tlingit Language." Sealaska Heritage Institute. (retrieved 3 December 2009)

  4. Pritzker, 208

  5. Shelikhov, Gregorii Ivanovich and Richard A. Pierce. A Voyage to America 1783–1786. Kingston: Limestone Press, 1981.

  6. James A. Crippen (2012), Tlingitology Seminar Lecture Notes, 1–11 May , 29 June 2012 (<font color="grey">Situation: circa 200 fluent speakers (excluding semi-speakers, learners, etc.)</font>)

Kategoriler