türkiye cumhuriyeti anayasa mahkemesi ne demek?

Anayasa Mahkemesi (AYM), Türkiye'deki anayasal yüksek yargı organlarından biridir. Kanunların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetler ve bireysel başvuruları karara bağlar. Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil bakımından inceler ve denetler. Görevleri, Türkiye Anayasası'nın 148. ve 153. maddeleri arasında belirtilmiştir.¹

Tarihçe

9 Temmuz 1961 tarihinde halk çoğunluğu tarafından kabul edilen Anayasa gereğince; 22.4.1962 tarih ve 44 sayılı "Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun" 25.4.1962 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanmasıyla, Yasa'nın yürürlük tarihini düzenleyen 59. maddesinde belirtilen, "Bu Kanun 25 Nisan 1962 tarihinde yürürlüğe girer" ifadesine göre, 25 Nisan 1962 tarihinde kuruldu.²

1961 Anayasası ile sağlanan 'hukuk devleti', 'yargı bağımsızlığı' ilkeleri ile güvence altına alınan Anayasa Mahkemesinin temel görevleri anayasa ile belirlendi. Daha sonrasında 1982 Anayasası'nda da biraz daha daraltılarak korundu. 12 Eylül 2010'da yapılan Türkiye anayasa değişikliği referandumunun kabul edilmesi ile Mahkeme üye sayısı artırıldı ve bireysel başvuru yapma hakkı verildi.

2010 Türkiye anayasa değişikliği referandumu

12 Eylül 2010'da yapılan Anayasa değişikliği referandumunun kabul edilmesi ile aşağıdaki değişiklikler yürürlüğe girdi.

Anayasa Mahkemesinde yedek üyelik sistemi kaldırıldı. Mahkeme, "11 asıl 4 yedek" üye yerine "15 asıl" üyeden oluşacak. Mevcut yedek üyeler asıl üye sıfatını kazandı.
Anayasa Mahkemesi üyelerinin görev süresi 12 yıl olarak belirlendi.
Vatandaşlara, anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki birinin ihlâli hâlinde, Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yapma hakkı verildi.³
Anayasa Mahkemesi tarafından yapılan "Yüce Divan" yargılamaları için Yargıtay'a temyize gidilebilecek.
Anayasa Mahkemesi üç daireye bölünmüştür. Daireler, daire başkanı başkanlığında dört üyenin katılımıyla toplanacak. Siyasi partilere ilişkin dava ve başvurulara, iptal ve itiraz davalarına ve Yüce Divan sıfatıyla görülecek yargılamalara ise Genel Kurul bakacak.
Anayasa değişikliğinin iptali ve siyasi parti kapatma davalarında üyelerin 3/5'i yerine 2/3'ünün oyu aranacak.
Mahkemenin üye yapısı aşağıdaki gibi değişti:
- 3 üye Yargıtay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 2 üye Danıştay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 1 üye Askerî Yargıtay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 1 üye Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 3 üye Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev yapan öğretim üyeleri arasından göstereceği üçer aday içinden Cumhurbaşkanınca
- 4 üye üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar, birinci sınıf hakim ve savcılar veya Anayasa Mahkemesi raportörleri arasından Cumhurbaşkanınca
- 2 üye Sayıştay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday içinden TBMM tarafından
- 1 üye baro başkanlarının avukatlar arasından gösterecekleri üçer aday içinden TBMM tarafından

2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumu

16 Nisan 2017'de yapılan Anayasa değişikliği referandumunun kabul edilmesi ile askeri mahkemeler kaldırıldığı için, Anayasa Mahkemesinin üye sayısı 17'den 15'e indi. İlgili anayasa değişikliğinde askeri yargıdan seçilen üyelerin görevlerinin bitimine kadar üyeliklerinin devam edeceği de belirtilmiştir. Askerî Yargıtay ve Askerî Yüksek İdare Mahkemesi’nin kaldırılmasıyla birlikte Cumhurbaşkanının Anayasa Mahkemesine seçtiği üye sayısı 14'ten 12'ye düşerken, Türkiye Büyük Millet Meclisinin halihazırda bulunan üç üye atamasında değişiklik yapılmadı.

Yapısı

Anayasa Mahkemesi 15 üyeden oluşur.

Türkiye Büyük Millet Meclisi, gizli oylamayla;

iki üyeyi Sayıştayın kendi üyeleri arasından, her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden,
bir üyeyi ise baro başkanlarının serbest avukatlar arasından gösterecekleri üç aday içinden seçer.

Meclisteki ilk oylamada üçte iki ve ikinci oylamada salt çoğunluk aranır. Üçüncü oylamada, ikinci oylamada en çok oy alan iki adaydan en fazla oy alan aday seçilmiş olur.

Cumhurbaşkanı;

üç üyeyi Yargıtayın kendi üyeleri arasından her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden,
iki üyeyi Danıştayın kendi üyeleri arasından her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden,
üç üyeyi (en az ikisi hukukçu olmak üzere) Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan yükseköğretim kurumlarının hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev yapan öğretim üyeleri arasından göstereceği üçer aday içinden,
dört üyeyi üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar, birinci sınıf hâkim ve savcılar ile en az beş yıl raportörlük yapmış Anayasa Mahkemesi raportörleri arasından seçer.

Anayasa Mahkemesine üye seçilebilmek için, kırk beş yaşın doldurulmuş olması kaydıyla; yükseköğretim kurumları öğretim üyelerinin profesör veya doçent unvanını kazanmış, avukatların en az yirmi yıl fiilen avukatlık yapmış, üst kademe yöneticilerinin yükseköğrenim görmüş ve en az yirmi yıl kamu hizmetinde fiilen çalışmış, birinci sınıf hâkim ve savcıların adaylık dahil en az yirmi yıl çalışmış olması şarttır.

Anayasa Mahkemesi üyeleri arasından gizli oyla ve üye tam sayısının salt çoğunluğu ile dört yıl için bir Başkan ve iki başkanvekili seçilir. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

Anayasa Mahkemesi iki bölüme ayrılır ve bu bölümler, başkanvekili başkanlığında dört üyenin katılımıyla toplanır. Bölümler yalnızca bireysel başvurulara bakmaktadır. Siyasi partilere ilişkin dava ve başvurulara, iptal ve itiraz davalarına ve Yüce Divan sıfatıyla görülecek yargılamalara ise tüm üyelerden oluşan Genel Kurul bakar. Anayasa değişikliğinin iptali ve siyasi parti kapatma davalarında üyelerin beşte üçü yerine üçte ikisinin oyu aranır. Üyeler çekimser oy kullanamazlar. Anayasa Mahkemesi üyeleri aslî görevleri dışında resmî veya özel hiçbir görev alamazlar. Yargılamanın aleniyeti ilkesi Anayasa Mahkemesi davalarında geçerli değildir.

Görev ve yetkileri

Yasaların Anayasaya uygunluğu denetimi

Kanunların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetler ve bireysel başvuruları karara bağlar. Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil bakımından inceler ve denetler.⁴

Ancak olağanüstü hâllerde ve savaş hallerinde çıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin şekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla, Anayasa Mahkemesine dava açılamaz. Ayrıca usulüne göre yürürlüğe konulmuş uluslararası antlaşmalar hakkında da Anayasa Mahkemesine başvurulamaz.

Yüce Divan

Anayasa Mahkemesi; Cumhurbaşkanını, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanını, Cumhurbaşkanı yardımcılarını, bakanları; Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay Başkan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcı vekilini, Hâkimler ve Savcılar Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılar. Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri komutanları da görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divanda yargılanırlar.

Yüce Divanda, savcılık görevini Cumhuriyet Başsavcısı veya Cumhuriyet Başsavcı vekili yapar.

Partilerin kapatılması davaları

Siyasi Partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığının açacağı dava üzerine Anayasa Mahkemesi tarafından karara bağlanır. Anayasa Mahkemesi, temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre ilgili siyasi partinin Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına karar verebilir.

Partilerin mali denetiminin yapılması

Siyasi partilerin mali denetimi Anayasa Mahkemesi tarafından yerine getirilir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim görevini yerine getirirken Sayıştay'dan yardım sağlar.

Uyuşmazlık Mahkemesi'nin başkan ve başkanvekilini seçmek

Uyuşmazlık Mahkemesinin Başkanlığını Anayasa Mahkemesince, kendi üyeleri arasından görevlendirilen üye yapar.

Bireysel başvuru

Türkiye Cumhuriyeti Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne 1954 yılında taraf olmuş; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine bireysel başvuru hakkını 1987’de, zorunlu yargılama yetkisini ise 1990 yılında kabul etmiştir. 2004 yılında yapılan anayasa değişikliğiyle de başta Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi olmak üzere, Türkiye’nin taraf olduğu temel hak ve özgürlüklere ilişkin uluslararası sözleşmelere, kanunların üzerinde bir değer atfedilmiştir. Temel haklarla ilgili “evrensel ölçütlere” atıf yapan değişikliklerin son halkasını ise, 2010 yılında yapılan Anayasa değişikliğiyle Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yolunun açılması oluşturmuştur.

Bireysel başvurunun uygulamaya geçirilmesiyle, kamu gücünü kullanan kişi ve kurumların sebep olduğu hak ihlallerine karşı 23 Eylül 2012 tarihinden itibaren anayasal yargı denetimi başlatılmıştır. Buna göre, 23 Eylül 2012 tarihi itibarıyla herkes, Anayasa’mızda güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilmektedir.

Yasama dokunulmazlığı işleri

Türkiye Büyük Millet Meclisince yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına veya milletvekilliğinin düştüğüne karar verilmesi durumunda, bu karar tarihinden başlayarak yedi gün içerisinde ilgili üye ya da milletvekillerinden herhangi biri tarafından bu karara karşı iptal istemiyle Anayasa Mahkemesine başvurulabilir. Anayasa Mahkemesi bu iptal istemini on beş gün içinde kesin olarak karara bağlar.

Milletvekilliğinin düşmesi işleri

Milletvekilliğinin düşmesine Anayasa’nın 84 üncü maddenin birinci, üçüncü veya dördüncü fıkralarına göre karar verilmiş olması hallerinde, Meclis Genel Kurulu kararının alındığı tarihten başlayarak yedi gün içerisinde ilgili milletvekili veya bir diğer milletvekili, kararın, Anayasaya, kanuna veya İçtüzüğe aykırılığı iddiasıyla iptali için Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptal istemini on beş gün içerisinde kesin karara bağlar.

Anayasa Mahkemesi üyeleri

Anayasa Mahkemesi üyeleri aynı zamanda Yüce Divanın üyeleridir. Görev süreleri 12 yıldır. Ayrıca 65 yaşına gelen üyeler -on iki yılı tamamlamamış olsa bile- yaş haddinden emekliye ayrılır.

#	Adı	Görevi	Görev başlangıcı	Görev bitişi	Kontenjan	Seçen
1	Zühtü Arslan	Başkan	17 Nisan 2012	17 Nisan 2024	Yükseköğretim Kurulu	Abdullah Gül
2	Hasan Tahsin Gökcan	Başkanvekili	17 Mart 2014	17 Mart 2026	Yargıtay	Abdullah Gül
3	Kadir Özkaya	Başkanvekili	18 Aralık 2014⁵	18 Aralık 2026	Danıştay	Recep Tayyip Erdoğan
4	Engin Yıldırım	Üye	9 Nisan 2010	9 Şubat 2031	Yükseköğretim Kurulu	Abdullah Gül
5	Muammer Topal	Üye	29 Ocak 2012	29 Ocak 2024	Danıştay	Abdullah Gül
6	Emin Kuz	Üye	8 Mart 2013	12 Mayıs 2024	Üst Düzey Yönetici veya Avukat	Abdullah Gül
7	Rıdvan Güleç	Üye	13 Mart 2015	13 Mart 2027	Sayıştay	TBMM
8	Recai Akyel	Üye	25 Ağustos 2016	25 Ağustos 2028	Üst Düzey Yönetici veya Avukat	Recep Tayyip Erdoğan
9	Yusuf Şevki Hakyemez	Üye	25 Ağustos 2016	25 Ağustos 2028	Yükseköğretim Kurulu	Recep Tayyip Erdoğan
10	Yıldız Seferinoğlu	Üye	25 Ocak 2019	25 Ocak 2031	Üst Düzey Yönetici veya Avukat	Recep Tayyip Erdoğan
11	Selahaddin Menteş	Üye	5 Temmuz 2019	5 Temmuz 2031	Üst Düzey Yönetici veya Avukat	Recep Tayyip Erdoğan
12	Basri Bağcı	Üye	2 Nisan 2020	4 Nisan 2032	Yargıtay	Recep Tayyip Erdoğan
13	İrfan Fidan	Üye	23 Ocak 2021	23 Ocak 2033	Yargıtay	Recep Tayyip Erdoğan
14	Kenan Yaşar	Üye	31 Ocak 2022	31 Ocak 2034	Baro Başkanı	TBMM
15	Muhterem İnce	Üye	8 Ekim 2022	8 Ekim 2034	Sayıştay	TBMM