Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), banknot ihraç eden, Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti'nin para ve kredi politikasını yürüten, veznedarlık görevini üstlenmiş ve devletin iktisadi ve mali danışmanlığını yapan yasal olarak bağımsız bir ekonomik kurumdur. Kağıt para (banknot) basma tekelini elinde bulundurur ve bu yetkiye istinaden bağımsız olarak para politikasını belirler. Ayrıca Hazine ve Maliye Bakanlığına bağlı olan Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğünce basılan madeni paraların tedavülü de Merkez Bankasınca sağlanmaktadır.
Merkez Bankası EFT (Elektronik Fon Transferi), EMKT (Elektronik Menkul Kıymet Transferi) sistemlerinin Türkiye'deki sahibi olup,1 Tüm Dünya Bankalararası Mali İletişim Topluluğunun (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication - SWIFT) Türkiye ayağını yürütmektedir.2
Banka büyük Elektronik Veri Dağıtım Sistemi (EVDS) olarak adlandırılan büyük bir veri tabanına sahiptir. Bu veri tabanındaki bilgiler İngilizce ve Türkçe olarak kullanıcıların hizmetine açılmıştır.
İsim | Görevi | Göreve Başlama |
---|---|---|
Prof. Dr. Şahap Kavcıoğlu | (Başkan) Üye | 20 Mart 2021 |
Prof. Dr. Nurullah Genç | Üye | 1 Mayıs 2015 |
Derya Yücel | Üye | 1 Mayıs 2018 |
Prof Dr. Başak Tanınmış Yücememiş | Üye | 1 Mayıs 2019 |
Prof. Dr. Elif Haykır Hobikoğlu | Üye | 18 Mayıs 2020 |
Ertan Aydın | Üye | 2 Nisan 2021 |
Doç. Dr. Mevlüt Tatlıyer | Üye | 1 Mayıs 2022 |
İsim | Görevi | Göreve Başlama |
---|---|---|
Prof. Dr. Şahap Kavcıoğlu | (Başkan) Üye | 20 Mart 2021 |
Dr. Emrah Şener | (Başkan Yardımcısı) Üye | 2 Eylül 2016 |
Mustafa Duman | (Baskan Yardımcısı) Üye | 30 Mart 2021 |
Taha Çakmak | (Baskan Yardımcısı) Üye | 14 Ekim 2021 |
... | (Başkan Yardımcısı) Üye | ... |
Prof. Dr. Elif Haykır Hobikoğlu | Üye | 18 Mayıs 2020 |
Prof. Dr. Yusuf Tuna | Üye | 13 Ekim 2021 |
İsim | Görevi | Göreve Başlama |
---|---|---|
Doç. Dr. Mehmet Babacan | Üye | 1 Mayıs 2015 |
Mehmet Kaya | Üye | 1 Mayıs 2017 |
Dr. Hayrettin Kurt | Üye | 1 Mayıs 2019 |
Suat Sarıgül | Üye | 18 Mayıs 2020 |
İsim | Görevi | Göreve Başlama |
---|---|---|
Prof. Dr. Şahap Kavcıoğlu | Başkan | 20 Mart 2021 |
Dr. Emrah Şener | Başkan Yardımcısı | 2 Eylül 2016 |
Mustafa Duman | Baskan Yardımcısı | 30 Mart 2021 |
Taha Çakmak | Baskan Yardımcısı | 14 Ekim 2021 |
... | Başkan Yardımcısı | ... |
TCMB'nin temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır. Banka temel amacıyla çelişmedikçe ülkenin kalkınması için uygulanacak politikaları da desteklemeye çalışmaktadır. Banka para politikasının uygulanmasında tek başına yetkilidir. Fiyat istikrarını sağlamak amacıyla belirleyeceği politika dahilinde para politikası araçlarını serbestçe kullanabilmektedir. Bankanın politika araçlarını uygulamada ve ekonomiyi takip etmede ihtiyaç duyacağı bilgileri toplama ve kurumları denetleme hakkı bulunmaktadır. Bankanın görev ve yetkileri şu başlıklar altında toplanabilir;3
İlk para Osmanlı Beyliği döneminde 1326 yılında basılmıştır. O zamanlar sadece kıymetli maden olarak basılmaya başlanan para diğer ülkelerde de olduğu gibi bugünkü kadar geniş bir kullanım alanına sahip değildi. Sadece ödeme amaçlı olarak kullanılan para devlet eliyle basılmaktaydı.
Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla Osmanlı Bankası ile anlaşma yapılmış ve Osmanlı Bankası 1935 yılına kadar banknot ihraç etme imtiyazına yetkili kılınmıştır. Ancak, genç Türkiye Cumhuriyeti kendisine ait bir Merkez Bankası'nın eksikliğini hissetmiştir. Bu amaçla çeşitli ülkelerden yetkililer ve öğretim üyeleri çağrılarak Merkez Bankası'nın kurulması için çalışmalara başlanmıştır. Hazırlanan raporlarda Merkez Bankası'nın kurulmasına ihtiyaç duyulduğu belirtilmekle birlikte, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nin Merkez Bankası'nın kurulması için gerekli şartları henüz sağlayamayacağı da belirtilmekteydi. Bu raporlarda alınan reform önlemlerine tam olarak yer verilmemesi daha sonradan eleştiri konusu olmuştur.
Merkez Bankası'nın kurulması için ilk başlarda Osmanlı Bankası'nın millileştirilmesi düşünülse de ülkenin ekonomik koşulları buna izin vermemiştir. Daha sonra o günlerde yeni kurulan Türkiye İş Bankası'nın Merkez Bankası'na dönüştürülmesi gündeme gelmiştir. Ancak, Merkez Bankası'nın bağımsız olarak çalışması gerektiği görüşünün de etkisiyle, 11 Haziran 1930 tarihinde TBMM'de kabul edilen ve 30 Haziran 1930 tarihinde Resmi Gazete'de yayımlanan 1715 sayılı Merkez Bankası Kanunu'na5 paralel olarak, "Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası" 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçmiştir.
Merkez Bankası'nın kurulmasına esas teşkil eden 1715 sayılı Merkez Bankası Kanunu dönemin şartlarına uygun olarak hazırlanmıştı. Kanunla banknot ihracı imtiyazı Merkez Bankası'na tanınmıştır. Merkez Bankası tam anlamıyla Hazine'nin bir ajanı olarak tanımlanmıştır. Bankanın para politikası araçlarını kullanması ve hükûmetle iş birliği içerisinde çalışmasını sürdürmesi de kanunun temellerini oluşturmuştur. 1715 sayılı kanunla ülkenin kalkınmasının sağlanması Merkez Bankası'nın temel görevi olarak tanımlanmıştır.6 Kanun birçok değişiklik görürken, Merkez Bankası'nın temel görevi, hükûmetle beraber çalışması ve kambiyo kontrollerinin devamı korunmuştur.
1970 yılında 1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu çıkartılarak 1715 sayılı Merkez Bankası Kanunu yürürlükten kaldırılmıştır. 1211 sayılı kanunun en önemli farkı Merkez Bankası yetkilerinin artırılmasını sağlaması olmuştur. Bu kanunla bankanın temel amacı kalkınma planlarını ve hükûmet politikalarını desteklemek olarak belirlenmiştir.7 1980 sonrasında Türkiye'nin ithal ikame yerine ihracatı destekleyici kalkınma planına geçilmesi ve 1980'lerde görülen teknolojik gelişmeler Merkez Bankası'nın da modernleşme sürecine girdiği yıllar olmuştur.8 Yine 1980'li yıllarda kambiyo kontrollerinin kaldırılmıştır.
1990'lı yıllara gelindiğinde yaşanan krizlerin de etkisiyle Merkez Bankası'nın bağımsızlığı tartışmaları görülmüştür. Buna ilave olarak Merkez Bankası'nın ekonominin kalkınması hedefi sorgulanarak bunun fiyat istikrarı ile çelişkileri gündeme gelmiştir. Bu tartışmaların sonucunda 1994 ve 2001 yıllarında yapılan değişikliklerle Merkez Bankası'nın temel görevleri ve bağımsızlığı düzenlenmiştir. Ayrıca Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu'nun (BDDK) kurulmasıyla da Banka'ya ait bazı yetkiler BDDK'ya devredilmiştir. Söz konusu tüm bu yapısal ve yasal değişikliklerin sonucunda Merkez Bankası'nın hükûmetten bağımsız olarak faaliyet göstermesi ve temel amacının fiyat istikrarının sağlanması benimsenmiştir.
TCMB günümüzde fiyat istikrarının sağlanması için enflasyon hedeflemesine dayanan para politikası uygulamaktadır. Faiz oranın belirlenmesi nedeniyle para arzı tam olarak denetlenmemektedir. 2001 krizi sonrasında benimsenen serbest döviz kuru rejimine paralel olarak aşırı oynaklıklar dışında döviz piyasasına müdahale edilmediği gözlenmektedir.
Para politikası araçlarından önce kısaca para politikasının önemine değinmek gerekmektedir. Lucas'ın Nobel Ödülü konuşmasında da detaylı olarak belirttiği üzere, para politikası uzun vadede etkisiz iken kısa vadede ekonomi üzerinde etkili olmaktadır.9 Para politikasının bu etkisinden faydalanarak makro ekonomik dengelerin sağlanması amacıyla parasal araçlardan faydalanılmaktadır. Bu bağlamda aslında para politikası yardımcı bir politika olup, ülkenin milli gelir istihdam gibi temel göstergelerinin ayarlanmasında kullanılırlar. Para politikası araçları şunlardır,
Günümüzde merkez bankaları para politikası araçlarını faiz oranını veya para arzını belirlemek için kullanmaktadırlar. Ekonomi bilimi kuralları gereği bir şeyin ya fiyatı ya üretilecek miktarı belirlenebileceği için bu zorunlu tercih doğmaktadır. Birçok merkez bankası faiz oranını belirleyerek para politikası araçlarını bu çerçevede kullanmaktadırlar.
Sargent ve Wallace'ın ünlü Nahoş Parasal Aritmetik (Some Unpleasant Monetarist Arithmetic) isimli makaleleri, para ve maliye politikası arasındaki bağlantıyı oldukça net bir biçimde ortaya koymuştur.10 Sargent ve Wallace para ve maliye politikasının birbiriyle koordinasyon içinde işlemesi gerektiğini aksi takdirde politika araçlarıyla hedeflerin elde edilemeyeceğini net bir biçimde ortaya koymuşlardır. Benzer birçok çalışmadan birisini de Woodford yapmış ve aynı hedefi paylaşmayan otoritelerin birbirlerinin hedeflerine ulaşmasını engelleyeceklerini belirtmiştir.11 Canzoneri, Cumby and Diba hükûmetin uzun vadeli faiz oranlarını etkileyebileceğini ortaya koymuştur.12 Tüm bu çalışmalar merkez bankası bağımsızlığı ve hükûmet merkez bankası işleyişine yeni bir boyut taşımıştır. Diğer taraftan Türkiye'de yaşanan krizlerde hükûmetin sorumlu olarak görülmesi ve hükûmetlerin siyasi amaçları nedeniyle ekonomiye zarar verdikleri tartışmalarına neden olmuştur. Bu gelişmelere bağlı olarak Merkez Bankası bağımsızlığı Türkiye'de ciddi olarak tartışılmaya başlanmıştır. Merkez Bankasının tamamen bağımsız olması gerektiği birçok kişi tarafından savunulsa da yukarıda bahsi geçen makaleler merkez bankasının amaç bağımsızlığını sorgulamaktadır. Bu nedenle uluslararası literatürde araç bağımsızlığı yani politikayı bağımsız olarak belirleme buna karşılık ekonomi politikaları konusunda hükûmetle uyumlu olarak çalışılması ortaya çıkmıştır. Ancak siyasi otoritenin merkez bankalarıyla farklı amaçlar güdebileceği kaygıları da buna engel olmuştur. Bu nedenle günümüzde TCMB dahil olmak üzere birçok merkez bankası bağımsız olarak enflasyon hedeflemesi yapmakta ve hükûmet politikaları ile çelişen durumlarda kamuoyunu ve hükûmeti bilgilendirmeyi tercih etmektedir.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın organizasyon yapısı, yönetim, merkez teşkilatı, şubeler ve temsilcilikler olmak üzere dört gruba ayrılabilir.
Bankanın temel faaliyetlerinin yurt içinde yapılması için kurulmuş teşkilattır. Bankanın 21 adet şubesi bulunmaktadır;
Adana, Ankara, Antalya, Bursa, Denizli, Diyarbakır, Edirne, Erzurum, Eskişehir, Gaziantep, İskenderun, İstanbul, İzmir, Kayseri, Kocaeli, Konya, Malatya, Mersin, Samsun, Trabzon ve Van şubeleridir.15
Yurtdışı temsilcilikler, bankanın etkinlik alanına giren konularda bulundukları ülkelerin kurum ve kuruluşlarında bankayı temsil etmek ve geliştirmekle görevlidirler. Bankanın New York, Londra, Frankfurt, Tokyo, Doha, Pekin ve Washington'da olmak üzere yedi yurt dışı temsilciliği bulunmaktadır.16
Orijinal kaynak: türkiye cumhuriyet merkez bankası. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu ↩
1715 sayılı Merkez Bankası Kanunu ↩
Erçel, Gazi. "Türkiye’de Merkez Bankacılığı." 26 Ocak 1999, Sofya ↩
Lucas, Robert E.. 1996. "Nobel Lecture: Monetary Neutrality", Journal of Political Economy, Vol. 104 (4): pp. 661-682 ↩
Sargent, Thomas J., and Neil Wallace. 1981. "Some ensured Monetaristic Arithmetic", Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review,Vol. 5 (3): pp.1-17 ↩
Woodford, Michael. 2001a. "Fiscal Requirements for Price Stability", Journal of Money, Credit and Banking, Vol. 33 (3): pp. 669-728 ↩
Canzoneri, Matthew B., Robert E. Cumby and Behzad T. Diba. 2002. "Should the European Central Bank and the Federal Reserve Be Concerned About Fiscal Policy", The paper is presented at the Federal Reserve Bank of Kansas City’s symposium on "Rethinking Stabilization Policy", Jackson Hole, August 29-31 2002 ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page