sıfat ne demek?

Sıfat ya da ön ad;1 isimlerin ya da diğer sıfatların önüne gelerek onları miktar, sıra, konum, renk, biçim, bıraktığı izlenim gibi çeşitli yönlerden tanımlayan, tarif eden kelime türü. Sıfat ile nitelediği veya belirttiği ismin oluşturduğu kelime grubuna "sıfat tamlaması" denir.

Sıfatlar genellikle diğer sıfatlardan veya isimlerden önce gelir. Varlıkları tarif eder, anlatıma zenginlik kazandırır ve çıkarılması durumunda cümle anlamsız hâle gelmez. Örneğin aşağıdaki cümlede altı çizili yazılmış olan sıfatların çıkartılması durumunda cümle hâlâ anlaşılır durumdadır:

Aşağıdaki örnekteki gibi bazı kullanımlarda sıfatın çıkartılması hangi varlıktan bahsedildiğinin anlaşılmasını imkânsız hale getirdiğinden, anlatım zenginliğinden ziyade anlam kaybına neden olur.

  • Okul futbol takımındaki <u>sarışın</u> çocuk benim küçük kardeşim.

Türkçede sıfat olarak kullanılan kelimelerin hemen hemen hepsi, farklı görevlerde de kullanılabilirler. Bu nedenle, örneğin "Kırmızı kelimesi bir sıfattır," gibi bir genelleme yapılamaz; kelimenin cümledeki görevi incelenir:

  • <u>Güzel</u> havalarda gezintiye çıkarım. (sıfat)
  • <u>Kırmızı</u> ceketimi giydim. (sıfat)
  • <u>Kırmızıyı</u> giydim. (isim, bkz. adlaşma)
  • <u>Şu</u> çocuk Özge'nin kardeşi. (sıfat)
  • <u>Şu</u>, Özge'nin kardeşi. (zamir)
  • Yeni sıra arkadaşım çok <u>güzel</u> piyano çalıyor. (zarf)

Sıfatlar niteleme ve belirtme olmak üzere başlıca iki ana gruba ayrılırlar.

Niteleme sıfatları

Bir varlığın rengini, biçimini, boyunu, durumunu; kısaca "nasıl" olduğunu bildiren sıfatlardır. Niteleme sıfatları varlıkların bünyesinde bulunan yani "kalıcı" özelliklerini tarif ederler.2 Teoride niteleme sıfatları sınırsız sayıdadır.3

  • <u>kırık</u> bardak
  • <u>sayın</u> başkan
  • <u>uzun</u> köprü
  • <u>yeşil</u> araba
  • <u>yuvarlak</u> masa
  • <u>yüksek</u> duvar4 ("Saygıdeğer" anlamında olduğu için sıfattır.)

Eklerle türetilen niteleme sıfatları

Türkçede "-li, -siz, -lik, -ci" gibi bazı yapım ekleri isim soylu kelimelerin sonuna gelerek niteleme sıfatı olarak kullanılmalarını sağlarlar.5

  • <u>akılsız</u> başım
  • <u>Ankaralı</u> çocuk
  • <u>evli</u> çift
  • <u>halkçı</u> parti
  • <u>kırmızılı</u> kadın
  • <u>simitçi</u> amca
  • <u>yemeklik</u> soğan

Fiillerden "-en, -esi, -mez, -r, -dik, -diği -ecek, -miş" ekleriyle türetilen ve fiil anlamını yitirmeden cümlede geçici olarak sıfat görevinde kullanılan kelimelere sıfat-fiil veya ortaç denir.6 Sıfat-fiiller de -bir ismin özelliklerini tarif etmek ya da sıfat tamlaması oluşturmak gibi- sıfatların tüm özelliklerine sahiptirler.

  • <u>gelecek</u> sene
  • <u>tanıdık</u> adam
  • <u>dönülmez</u> yol
  • <u>dövülmüş</u> sarımsak
  • <u>öpülesi</u> el
  • <u>yüzen</u> çocuk
  • <u>koşar</u> adım

Bunların haricinde fiillerden yapım ekleri ile türetilmiş sıfatlar da vardır:

  • <u>çalışkan</u> öğrenci
  • <u>yanık</u> süt
  • <u>okuryazar</u> toplum

Kökü fiil olan bu kelimelerin yine kökü fiil olan sıfat-fiillerden farkı; dile sıfat olarak yerleşmiş, sözlüklerde yer almış, yaygın kelimeler olmalarıdır. Sıfat-fiiller ise belirli bir cümle için oluşturulan geçici kelimelerdir. Fiil köklü sıfatlar ile sıfat-fiiller arasındaki sınır çok net değildir. Fiilimsiler dilin ihtiyaçlarına göre zamanla isim, sıfat gibi isim soylu kelimelere evrilip dile yerleşebilirler.

Belirtme sıfatları

İsimleri ve diğer sıfatları sayı yönünden tamlayan, yerlerini işaret eden, özelliklerini belli belirsiz olarak bildiren sıfatlar ve soru şeklinde olan sıfatların tümüne birden belirtme sıfatları denir. Belirtme sıfatları varlıklara ait olmayan, "geçici" özelliklerini bildirirler.7 Belirtme sıfatları dört gruba ayrılır:

  • Belgisiz sıfatlar
  • İşaret sıfatları
  • Sayı sıfatları
  • Soru sıfatları

İşaret sıfatı

Adları işaret yönünden belirten sıfatlardır. Hangi sorusu sorarak bulunur. İşaret sıfatlarından sonra bir isim veya başka bir sıfat gelir:

  • <u>bu</u> araba
  • <u>o</u> çocuk
  • <u>şu</u> kitap
  • <u>şu</u> sevimli köpek

Yukarıdaki son örnekte işaret sıfatının ardından başka bir sıfat (sevimli) gelmiş. Burada sadece "şu" kelimesinin işaret sıfatı olduğuna dikkat edilmelidir. Sevimli ise niteleme sıfatıdır.

Ol, şol ve işbu gibi eski işaret sıfatlarının kullanımı günümüzde azalmıştır:

  • Şol cennetin ırmakları / Akar Allah deyü deyü - Yunus Emre
  • İşbu maddenin birinci paragrafında yer alan suçların herhangi birini işlemeye teşebbüs eden kişi, suç işlemiş sayılır.

İşaret sıfatları, işaret zamirleri ile karıştırılmamalıdır:

  • <u>Şu</u> çocuk senin kardeşin mi? (işaret sıfatı)
  • <u>Şu</u> senin kardeşin mi? (işaret zamiri)

Bir kelimenin işaret sıfatı olup olmadığı çoğul hâlinden anlaşılabilir. İşaret sıfatlarının çoğul hâli yoktur:8

  • <u>Bu</u> çörekler çok lezzetli. (işaret sıfatı)
  • <u>Bunlar</u> çok lezzetli. (işaret zamiri)

Sayı sıfatı

Varlıkların miktarını ifade eden sıfatlardır. Yazıyla, rakamla, yüzde ile veya kesirle gösterilebilirler:

  • üç öğrenci, 1000 kişi, %3 zam

Sayı sıfatlarından sonra gelen isimler birden fazla varlığı belirtiyor olsalar dahi tekil olarak yazılırlar ancak bazı kalıplaşmış sıfat tamlamalarında çoğul isimlerin kullanıldığı da görülür:

Sayı sıfatları dörde ayrılır:

Asıl sayı sıfatı: Sıfat olarak kullanılan, ek almamış tamsayılardır:

  • -5 derece
  • dokuz ekmek
  • iki kavun
  • sıfır hata

Kesir sayı sıfatı: Varlıkların bütünün "kaçta kaçı" veya "kaç katı" olduğunu belirtmek için kullanılır:

  • %25 kâr
  • 2/3 oran
  • 2½ metre
  • çeyrek elma
  • dörtte bir hisse
  • yarım ekmek
  • yüzde beş artış

Üleştirme sayı sıfatı: Rakamların sonuna -er, -ar, ve -şer, -şar eklerinden biri getirilerek oluşturulan, "bölüşme" belirten sıfatlardır:

  • birer pasta
  • ikişer tabak
  • onar gün

İki veya daha fazla sayıdan oluşan sıfat tamlaması şeklindeki sayı sıfatlarında üleştirme eki bazen sondaki rakamın sonuna eklenir:9

  • üç'''er</u> bin lira
  • beş yüz'''er</u> altın

Sıra sayı sıfatı: Varlıkların herhangi bir kritere göre diziliş sırasındaki konumunu belirten sıfatlardır:

  • üçüncü sıra
  • ilk ev
  • 5. madde
  • ortanca çocuk
  • son söz

Topluluk sayı sıfatı: Birbirinin aynı olan birden fazla varlığı tanımlamak için kullanılır ve rakamların sonuna "-iz" ekinin ses uyumlarına uyacak şekilde getirilmesiyle oluşturulur:

  • ikiz yatak
  • üçüz kardeşler

Ölçü ve miktar bildiren kelimeler başlarına sayı sıfatı alarak başka bir kelimeyi nitelendiklerinde sayı sıfatına dönüşürler:10

  • <u>3 metre</u> kablo, <u>yarım kilo</u> şeker, <u>2 adet</u> karpuz

Belgisiz sıfat

Belgisiz sıfatlar veya belirsizlik sıfatları; varlıkların adedini veya miktarını yaklaşık olarak, belli belirsiz bildiren ve hangi varlıktan bahsedildiği konusunda net bir bilgi vermeyen sıfatlardır. Türkçedeki belgisiz sıfat olarak kullanılan başlıca kelimeler şunlardır:

ı68

  • az

  • başka

  • bazı

  • bir11

  • biraz

  • birçok

  • birkaç

  • birtakım

  • bütün

  • çok

  • çoğu

  • diğer

  • fazla

  • falanca

  • filanca

  • her

  • herhangi bir

  • hiç

  • hiçbir

  • kimi

  • nice

  • öbür

  • tüm

"Bir" kelimeyi "tek bir adet" anlamında kullanıldığında asıl sayı sıfatı olur ve miktar bildirir:

  • Misafirimiz için masaya <u>bir</u> tabak daha getirir misin? (sayı sıfatı)

"Herhangi bir" anlamında kullanıldığında ise belgisiz sıfattır:

  • <u>Bir</u> yaz günü, vapurla yola çıktık. (belgisiz sıfat)

-ki eki ile üretilenler

-ki eki ile üretilen ve aitlik belirten öteki, beriki, şimdiki, buradaki, bizdeki, evdeki vs. kelimeler de belirsizlik sıfatı kabul edilirler:12

  • <u>Evdeki</u> hesap çarşıya uymadı.
  • <u>Öteki</u> adam şu tarafa gitti.
  • <u>Şimdiki</u> gençler teknolojiye çok meraklılar.

Belirtme sıfatı yapan -ki eki ilgi zamiri olan -ki eki ile karıştırılmamalıdır. Zamir olan -ki'den sonra başka bir ismin eklenmediğine (tamlama oluşturulmadığına) dikkat edilmelidir:

  • <u>Evdekiler</u> bu konuda ne düşünüyor? (zamir)
  • Sizin takım <u>bizimkini</u> yenmiş. (zamir)

Soru sıfatı

Yanıtı yine bir sıfat olan soru kelimeleridir:

  • <u>hangi</u> taraf?
  • <u>kaç</u> kişi?
  • <u>kimdeki</u> akıl?
  • <u>nasıl</u> bir araba? (Buradaki "bir" kelimesi belgisiz sıfattır.)
  • <u>ne</u> renk?
  • <u>neredeki</u> yol?13

Geçmişte soru sıfatı olarak kullanılan nice kelimeyi modern Türkçede belgisiz sıfata dönüşmüştür.14

  • Nice insanlar gördüm üzerinde elbise yok/ Nice elbiseler gördüm içinde insan yok -Mevlana ("birçok" anlamında belgisiz sıfat)
  • Yalılarda <u>nice</u> yük odaları, oda gibi büyük kilerler vardı. -Abdülhak Şinasi Hisar ("birçok" anlamında belgisiz sıfat)

Sıfatlarda pekiştirme

Sıfatlarda anlamı pekiştirme şu şekillerde yapılır:

Hece tekrarı ile

Sözcüğün ilk hecesi yinelenir ve ilk hecedeki ünlüden sonra m, p, r veya s ünsüzlerinden biri eklenir:

  • masmavi, bembeyaz, sapsarı, upuzun, bomboş, tertemiz

Kelime tekrarı ile

Sıfat olduğu gibi yinelenir:

  • uzun uzun kavaklar
  • kara kara gözler

Soru eki ile

Sıfat tekrarlanır ve iki kelimenin arasına soru eki "mi" getirilir. Bu tür sıfatlarda soru anlamı kaybolduğu için soru işareti (?) kullanılmaz:

  • Burada eskiden <u>derin mi derin</u> bir kuyu vardı.
  • <u>Güzel mi güzel</u> bir sese sahip.

Sıfatlarda küçültme

Sıfatlarda küçültme, sıfat sonuna "-cik" ve "-mtırak" ve "-msı" ekleri ses uyum ve olaylarına uygun şekilde eklenerek yapılır:

  • Küçücük bir ev
  • Sarımtırak bir ceket
  • Pembemsi ten

Sıfatlarda adlaşma

Sıfatlar isim soylu kelimelerdir. Bu nedenle cümlede sıfat görevinde kullanılmadıklarında yeniden isme dönüşürler. Bu duruma adlaşma denir.

  • <u>Genç</u> adam kapıyı çaldı. (sıfat, "adam" kelimeninü niteler)
  • <u>Gençler</u> avluda toplandı. (isim)
  • Hayır, <u>kırmızıyı</u> ver lütfen. (isim)
  • <u>Yeşil</u> elma mı istersin? (sıfat, "elma" kelimeninü niteler)

Yapılarına göre sıfatlar

Basit sıfatlar

Yapım eki almamış ve başka bir kelimeyle bileşik hâlde olmayan sıfatlardır:

  • <u>dar</u> kıyafet
  • <u>iki</u> kişi
  • <u>iyi</u> film
  • <u>şu</u> adam

Türemiş sıfatlar

Türemiş sıfatlar isim ve fiil kök ve gövdelerine çeşitli yapım eklerinin getirilmesiyle oluşturulurlar:

  • <u>ikinci</u> devre (iki+nci)
  • <u>ulusal</u> bayram (ulus+al)
  • <u>yanık</u> ekmek (yan+ık)

Sıfat-fiillerin hepsi türemiş sıfatlardır:

  • <u>gelecek</u> sene (gel+ecek)
  • <u>gülen</u> çocuk (gül+en)
  • <u>süzülmüş</u> yoğurt (süzül+müş)

Birleşik Sıfatlar

Birleşik sıfatlar, iki kelimenin bir araya gelmesiyle oluşurlar. Bazıları birleşik (kaynaşmış), bazıları ayrı (kurallı) yazılırlar:

  • <u>ağırbaşlı</u> çocuk
  • <u>kara kaşlı</u> çocuk
  • <u>yurtsever</u> insan
  • <u>zeytinyağlı</u> yemek

Birleşik sıfatlar, çoğunlukla birleşik adlara sıfat yapan eklerin getirilmesi ile oluşturulurlar ve sıfat tamlamalarında tamlayan olurlar. Örneğin "karabiber" kelimesi bir birleşik addır ve "karabiber kavanozu" bir isim tamlamasıdır. Ancak "karabiber<u>li</u> yemek" sıfat tamlamasıdır.

Birleşik sıfatlar "kaynaşmış bileşik sıfatlar" ve "kurallı birleşik sıfatlar" şeklinde ikiye ayrılırlar. Kaynaşmış birleşik sıfatlara "açıkgöz, boşboğaz, yurtsever, cingöz, kuşbakışı, okuryazar" gibi kelimeler (sıfat görevinde kullanıldıklarında); kurallı birleşik sıfatlara da "yıkık duvarlı (bahçe), iki kapılı (otomobil), sırma saçlı (kız)" gibi tamlamalardakiler örnek verilebilir.

Ayrıca bakınız

Dipnotlar

Kaynakça

Literatür

  • Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.

Orijinal kaynak: sıfat. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Footnotes

  1. ön ad , Türk Dil Kurumu. Erişim: 30 Mayıs 2015

  2. Ergin 274

  3. sayın Dil Derneği. Erişim: 1 Kasım 2011

  4. Yapım ekleri Türkçeciler.com. Erişim: 26 Nisan 2012.

  5. Fiilimsiler Türkçeciler.com. Erişim: 26 Nisan 2012.

  6. Ergin 275

  7. Ergin 277

  8. Sıfatlar Edebiyatekibi.com. Erişim: 11 Aralık 2012

  9. "Bir" kelimeyi adet anlamında kullanıldığında sayı sıfatıdır.

  10. Ergin 279

  11. Ergin 278

Kategoriler