Mikoriza, bitki kökleri ve mantarlar arasında kurulan, karşılıklı faydaya dayalı bir ortak yaşam (simbiyoz) türüdür. Bu birliktelik, bitkilerin topraktan besin maddesi alımını artırırken, mantarlara da bitkiden karbonhidrat sağlar. Mikoriza, ekosistemlerin işleyişi ve bitki sağlığı için kritik bir rol oynar.
"Mikoriza" kelimesi, Yunanca "mykes" (mantar) ve "rhiza" (kök) kelimelerinin birleşiminden oluşmuştur, yani "mantar kökü" anlamına gelir.
Mikorizanın varlığı ilk olarak 1885 yılında Alman biyolog Albert Bernhard Frank tarafından keşfedilmiştir. Frank, orman ağaçlarının beslenmesindeki rolünü anlamaya çalışırken bu simbiyotik ilişkiyi fark etmiştir.
Mikorizalar, mantar ve bitki ortaklarının anatomik ve fizyolojik özelliklerine göre farklı türlere ayrılır. Başlıca mikoriza türleri şunlardır:
Ektomikoriza (EKM): Genellikle orman ağaçlarında (örneğin çam, meşe, kayın) ve bazı çalılarda görülür. Mantar hifleri, kök hücrelerinin arasına girer ancak hücrelerin içine nüfuz etmez. Mantar, kökün etrafında bir kılıf oluşturur ve topraktan aldığı besin maddelerini bitkiye taşır. Ektomikorizalı mantarlar genellikle şapkalı mantarlar grubundadır.
Endomikoriza (Arbüsküler Mikoriza - AM): Bitki türlerinin büyük çoğunluğunda (yaklaşık %80'i) bulunur. Mantar hifleri, kök hücrelerinin içine girerek arbüskül adı verilen ağaç benzeri yapılar oluşturur. Bu yapılar, bitki ile mantar arasında besin alışverişini sağlar. Endomikorizalı mantarlar genellikle Glomeromycota şubesine aittir.
Ektendomykoriza: Hem ektomikoriza hem de endomikoriza özelliklerini taşıyan bir mikoriza türüdür. Mantar, kök yüzeyinde bir kılıf oluşturur ve aynı zamanda kök hücrelerinin içine de girer.
Erikoid Mikoriza: Funda bitkilerinde (örneğin yaban mersini, püren) görülür. Mantar hifleri, kök hücrelerinin içine nüfuz eder ve bitkinin besin alımını artırır.
Orkide Mikorizası: Orkide bitkilerinde görülür. Orkide tohumları çimlenmek için mantarlara ihtiyaç duyar. Mantar, orkideye karbonhidrat ve diğer besin maddelerini sağlar.
Mikorizanın bitkiler ve ekosistemler için birçok faydası vardır:
Besin Maddesi Alımının Artırılması: Mikorizalı mantarlar, topraktan fosfor, azot, potasyum ve diğer önemli besin maddelerini alarak bitkiye taşır. Mantar hifleri, köklerin ulaşamadığı alanlara kadar yayılarak bitkinin besin maddesi alımını önemli ölçüde artırır.
Su Alımının Artırılması: Mantar hifleri, topraktaki suyu bitkiye taşıyarak bitkinin kuraklık stresine karşı direncini artırır.
Hastalıklara Karşı Direncin Artırılması: Mikorizalı bitkiler, toprak kaynaklı hastalıklara ve zararlılara karşı daha dirençli olabilir. Mantar, bitki köklerini koruyarak patojenlerin saldırısını engeller.
Toprak Yapısının İyileştirilmesi: Mantar hifleri, toprak parçacıklarını birbirine bağlayarak toprak yapısını iyileştirir. Bu, toprak erozyonunu önler ve su tutma kapasitesini artırır.
Bitki Çeşitliliğinin Artırılması: Mikoriza, bitki türleri arasındaki rekabeti azaltarak bitki çeşitliliğini artırabilir.
Mikoriza, ekosistemlerin sağlığı ve işleyişi için hayati öneme sahiptir. Özellikle orman ekosistemlerinde, ağaçların beslenmesi ve büyümesi için mikoriza vazgeçilmezdir. Mikoriza, toprak karbonunun depolanmasına da katkıda bulunur.
Mikorizanın tarımsal uygulamalarda kullanımı giderek yaygınlaşmaktadır. Mikoriza inokulantları, bitkilerin besin alımını artırarak gübre kullanımını azaltabilir ve bitki verimliliğini artırabilir. Ayrıca, mikoriza, pestisit kullanımını azaltarak daha sürdürülebilir tarım uygulamalarına katkıda bulunabilir.
Mikoriza oluşumunu ve etkinliğini etkileyen birçok faktör vardır:
Toprak Özellikleri: Toprak pH'ı, besin maddesi içeriği, organik madde içeriği ve nem düzeyi mikoriza oluşumunu etkileyebilir.
Bitki Türü: Farklı bitki türleri, farklı mikoriza türleri ile ortaklık kurabilir.
Mantar Türü: Farklı mantar türleri, farklı bitkilerle ortaklık kurabilir ve farklı faydalar sağlayabilir.
İklim: Sıcaklık, yağış ve güneş ışığı gibi iklim faktörleri mikoriza oluşumunu ve etkinliğini etkileyebilir.
İnsan Faaliyetleri: Toprak işleme, gübre kullanımı, pestisit kullanımı ve orman yangınları gibi insan faaliyetleri mikoriza popülasyonlarını ve etkinliğini olumsuz etkileyebilir.
Mikoriza, bitki ve mantar arasındaki bu karşılıklı faydaya dayalı ilişki, doğal ekosistemlerin ve tarım alanlarının sağlığı için kritik öneme sahiptir. Mikorizanın daha iyi anlaşılması ve tarımsal uygulamalarda kullanılması, daha sürdürülebilir ve verimli bir tarım için önemli bir adım olabilir.