Lazca (Lazca: Lazuri nena1), Türkiye'nin Doğu Karadeniz kıyı şeridinde Rize ilinin Pazar ilçesinde bulunan Melyat Deresi'nden itibaren ve Gürcistan'ın Türkiye ile paylaştığı Sarp köyüne2 kadar yaşayan Laz halkı tarafından konuşulan ve eski Kolhis dilinin devamı olduğu sanılan, Zanik bir Güney Kafkas dilidir.3
Lazca yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Lazca, Türkiye'deki ve Gürcistan'daki Lazların sadece küçük bir bölümü tarafından konuşulmaktadır. Ana dili olarak Türkiye'de Türkçenin ve Gürcistan'da Gürcüce'nin Lazca'nın yerini almasından dolayı Türkiye'de ve Gürcistan'da yok olma sürecine girmiştir ve UNESCO, Türkiye'de ve Gürcistan'da Laz dilini Dünya yıllık "Atlas of the World's Languages in Danger" (Tehlikede olan Dünya Dilleri Atlası)na eklemiştir ve burada Türkiye'de ve Gürcistan'da Laz dilini "definitely endangered language" (kesinlikle tehlikede bir dil) olarak tanımlamıştır. Aynı durum başka ülkelerde yaşayan Lazlar için de söz konusudur.4
Laz halkının yerli olarak yaşadığı Ardeşen, Pazar,5 Fındıklı, Arhavi, Hopa, Kemalpaşa, Borçka ve İkizdere (birkaç köy) ilçelerinin yanı sıra 93 Harbi ertesinde göç edilen Marmara ve Batı Karadeniz bölgesinde Akçakoca,6 Bursa, Düzce, Gemlik, Gölcük, Hendek, İzmit, Karamürsel, Maşukiye, Samsun, Sapanca, Yalova, Akyazı kentlerine bağlı bazı köylerde de konuşulmaktadır.
Bunun yanı sıra Gürcistan'ın Batum kentinin beş köyünde ve şehir merkezinde, Osmanlı ve Sovyetler Birliği'nin sürgün politikaları neticesinde Lazların sürgüne gittiği; Kazakistan ve Kırgızistan gibi ülkelerde kalan ve aslını korumayı başarabilen Lazlar tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir. Maddi sebepler sonucu göç edilen Almanya, Hollanda, Fransa, Avusturya, İsviçre, İsveç gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan Lazlarca da konuşulmaktadır.
Lazca; Güney Kafkas dilleri ailesinden olup Gürcüce, Megrelce ve Svanca ile birlikte gruplanır. Bazı dilbilimciler, birbirine çok yakın olan Megrelce ve Lazcayı, Zan dili ya da Kolhis ya da Zan dili olarak tanımlamaktadırlar. Bu iki dili konuşan insanlar arasında bazı temel konularda karşılıklı anlaşma mümkün olabilmektedir.
Tüm Kafkas dilleri gibi Lazca bol miktarda ünsüz sese () sahip olup diğer Güney Kafkas dillerinde bulunmayan /f/, /y/ ve /h/ gibi ünsüzleri ve Hopa ve Borçka (Çxala) lehçesinde kullanılan küçükdilsil ünsüz /q/ sesini de barındırdığından ait olduğu dil ailesinin ünsüz sayısı bakımından en zengin dilidir. Lazca, özellikle büyük kentlere göçen genç nüfusun hızlı asimilasyonu sonucu yok olmak üzeredir.
17. yüzyıl Türk gezgini Evliya Çelebi'nin yazdığı "Seyahat Defteri"nde geçen Lazca metinler, Lazcaya ilişkin bilinen en eski yazılı kayıtlardır.8 Latin harfleriyle yazılmış bilinen en eski Lazca kayıt, İspanyol filolog Lorenzo Hervás'ın 1787'de yazdığı Kelime Bilgisi, Çok Dillilik ve 150'den fazla dile giriş (1787) kitabında geçmektedir.910 Kitapta Lazca sözlük listesi ve dilbilgisi notları yer almaktadır. Hervás, Lazca ile ilgili bilgileri Polonyalı bir Prens vasıtasıyla İstanbul'da yaşayan İtalyan şarkiyatçı E. Toderini'den toplamıştır. Hervás, Lazcanın Ardeşen-Pazar diyalekti ve Arhavi-Fındıklı diyalekti olmak üzere iki diyalektini tespit etmiştir. Hervás, Lazca üzerine yazdığı bölümü "Lezgi Dili" olarak adlandırdığı için bu çalışmanın varlığı 2011 yılına kadar Lazca üzerine çalışan akademisyenlerce bilinmiyordu.11 19 ve 20. yüzyılda Rosen, Klaproth, Bopp, Erckert ve Sauer gibi dilbilimciler de Lazca üzerine çalışmalar yapmıştır.12 Alman etnolog Adolf Dirr'in Kafkas halk şarkılarını kaydettiği ses kayıtlarında en eski Lazca ses kaydı yer almaktadır. 38 halk şarkısından oluşan kayıtlar 1909-1913 yılları arasına tarihlenmektedir.13 İoseb Kipşidze, Sergi Jgenti, Guram Kartozia, İoseb Megrelidze, Yuri Siharulidze ve İrine Asatiani Lazca üzerine çalışmalarda bulunmuş Gürcü akademisyenlerdir.14
Yakın tarihte ilk Lazca çalışmalarını, ilk Lazca grameri yazan Rus filolog Niko Marr'a göre Hopalı Faik Efendi başlatmıştır. 1920'lerde İskender Chitaşi, Sohum'da direktörlüğünü yaptığı Laz okullarında kendi geliştirdiği Laz alfabesini kullanıp yazdığı Oxesapuşi Supara adlı ders kitabıyla Lazca eğitim verdi. Sonra yine Abhazya'da Mçita Muruʒxi gazetesi yayımlanıp Lazca tiyatro eserleri sergilendi, Lazca broşürler basıldı. 1930'larda Atatürk'ün aracılığı ile Türkiye'ye getirilen Fransız dil bilimci Georges Dumézil de15 Arhavili Lazlar arasından derlediği masalları “Contes Lazes” ismini verdiği kitapta Paris'te yayımladı.
Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında Lazcanın unutturulması için çaba sarf edildi. Lazcanın konuşulduğu bölgedeki okullarda "Lazca Konuşanlarla Mücadele Kolları" adında öğrenci kulüpleri oluşturuldu. Lazca konuştuğu tespit edilen öğrenciler fiziksel şiddet ve baskılarla karşı karşıya geldi. Aynı dönemde belediyelerin Lazca konuşanlara ceza kesme yetkisi bulunmaktaydı.16
Laz alfabesi Latin kökenliydi. Mevcut Türk alfabesine Lazca sesler eklenerek yeni alfabe oluşturuldu. 1991'te Osman Tamtruli'ye ait Nana Nena isimli Lazca ders kitabı Almanya'da yayımlandı. 1992'te Lazuri Ambarepe (Lazca Haberler) isimli bir dergi yine Almanya'da yayına başladı. Ardından Parpali dergisi geldi. Ardından alfabe Türkiye Lazlarının çıkardığı Lazca dergi Ogni ile Türkiye'de ilk kez kullanıldı. Ayrıca, Mjora ve Sima gibi Lazca dergiler bu alfabe ile birkaç sayı çıkardılar. 2004'te Tine Amse-de Jong'un yazdığı 400 sayfalık Lazca-İngilizce sözlük, 2011'de ilk Lazca roman olan Daçxuri yayımlandı. İlk Lazca edebiyat dergisi Uncire 2020'de yayın hayatına başladı. Laz Enstitüsü, 2021 yılında 7 Kasım'ı "Lazca günü" ilan etti. Günün seçilme sebebi ilk Lazca gazete Mçhita Murutsxi'nin yayınlandığı gün ve Kâzım Koyuncu'nun doğum gününün 7 Kasım olmasıydı.17
Günümüzde kullanılan Laz alfabesi, 1920-30'lu yıllarda Abhazya SSC'de kullanılan Laz alfabesinin 1984'te Fahri Kahraman ve Wolfgang Feurstein tarafından geliştirilmesiyle ortaya çıkmıştır.1819 35 harften oluşan alfabe, günümüzde Laz dilinin yazımı için kullanılmaktadır.20
<center>| A |
| a |
Lazcada "Q" ünsüzü sadece Hopa, Batum ve Borçka'da kullanılır.
Laz alfabesinde yer alan bazı harfler (a, b, d, e, f, h, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v) telâffuz edilirken Türkçe karşılıklar bulunabilir. Yalnız diğer seslerin Türk alfabesinde karşılıkları yoktur. Harflerin telâffuzları şu şekildedir:
Niko Marr (1910) ve Çikobava (1936), Bucaklişi (2000, Mjora I 48), Lazcanın, Hopa, Arhavi-Fındıklı ve Ardeşen-Pazar'da konuşulan üç lehçeden oluştuğunu ileri sürmüşlerse de Goichi Kojima ile Bucaklişi'nin Lazca Gramer adlı çalışmasında lehçe sayısı beşe çıkarılmıştır. Bununla beraber Lazca Doğu (Hopa, Arhavi) ve Batı (Pazar, Ardeşen) şeklinde iki ana grupta da incelenmektedir.21 Lazcanın lehçeleri şunlardır:
Lazcanın Pazar lehçesi, bölgede yapılan ticaretin etkisiyle Türkçe ve Pontus Rumcası'ndan fazlaca etkilenmiştir.22 Ardeşen ve Çamlıhemşin lehçesi; Pazar lehçesine paralellik gösterir. Fındıklı ve Arhavi lehçesi ise Pazar'a nazaran Türkçeden daha az etkilenmiştir. Hopa lehçesi ise gerek diğer kardeş dil Gürcüce, gerekse Megrelceye en fazla benzeyen lehçedir.23 Borçka'nın Düzköy köyünde konuşulan Lazca ise hiçbir lehçeye benzemeyecek kadar farklıdır.
Örneklerle Lazcayı lehçeleriyle karşılaştırmak gerekirse:
| Türkçe | Pazar | Ardeşen | Arhavi | Hopa |
|---|---|---|---|---|
| seviyorum | malimben | maoropen | p̌orom | p̌qorop |
| seviyorsun | galimben | gaoropen | orom | qorop |
| seviyor | alimben | aropen | oroms | qorops |
| seviyoruz | malimberan | maoropenan | p̌oromt | p̌qorot |
| seviyorsunuz | galimberan | gaoropenan | oromt | qoropt |
| seviyorlar | alimberan | aoropenan | oroman | qoropa |
| Türkçe | Ardeşen | Arhavi |
|---|---|---|
| biliyorum | komişgun | komiçgin |
| biliyorsun | kogişgun | kogiçgin |
| biliyor | kuşgun | giçkin |
| biliyoruz | komişgunan | komiçginan |
| biliyorsunuz | kogişgunan | kogiçginan |
| biliyorlar | kuşgunan | giçkinan |
| Türkçe | Lazca | İngilizce | Gürcüce | Sırpça | Yunanca | Baskça |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ben | ma (მა) | I | me (მე) | ja (Ја) | ego (Εγώ) | i |
| sen | si (სი) | you | şen (შენ) | vi (Ви) | eseis (Εσεις) | zuk |
| o | him (ჰიმ) | he\she\it | is (ის) | on (Он) | aftos (Αυτος) | he |
| biz | şku (შქუ) | we | çven (ჩვენ) | mi smo (Ми смо) | eimaste (Ειμάστε) | garen |
| siz | tkva (თქვა) | you | tkven (თქვენ) | vi (Ви) | eseis (Εσεις) | zuk |
| onlar | hini (ჰინი) | they | isini (ისინი) | su (Су) | itan (Ητάν) | ziren |
| anne | nana (ნანა) | mother | deda (დედა) | majko (Мајко) | mitera (Μητέρα) | amak |
| baba | baba (ბაბა) | father | mama (მამა) | otac (Отаћ) | pateras (Πατέρας) | aita |
| kız kardeş | daşgimi (დაშგიმი) | sister | da (და) | sestre (Сестре) | adelfi (Αδελφή) | arrebak |
| erkek kardeş | cuma (ჯუმა) | brother | dzma (ძმა) | brat (Брат) | adelfos (Αδελφός) | anaia |
| büyük anne | didi nana (დიდი ნანა) | grandmom | bebia (ბებია) | baka (Бака) | giagia (Γιαγιά) | amona |
| dede | babbu (ბაბბუ) | granddad | babua (ბაბუა) | deda (Деда) | pappous (Παππούς) | aitona |
| Türkçe | Lazca | Gürcüce | İngilizce |
|---|---|---|---|
| gel | moxti (მოხთი) | modi (მოდი) | come |
| git | igzali (იგლაზი) | tzadi (წადი) | go |
| saç | toma (თომა) | tma (თმა) | hair |
| sus | dostivi (დოსთივი) | mokete (მოკეტე) | shut up |
| burun | çkindi (ჩკინდი) | tsxviri (ცხვირი) | nose |
| nerede | so (სო) | sad (სად) | where |
| neden | muşeni (მუშენი) | ratom (რატომ) | why |
| kim | mi (მი) | vin (ვინ) | who |
| ne | mu (მუ) | ra (რა) | what |
| nasıl | muço (მუჭო) | rogor (როგორ) | how |
| oturuyorum | kopxer (ქოფხერ) | vzivar (ვზივარ) | I am sitting |
| iyi | gyari (გჲარი) | kargi (კარგი) | good |
| Lazca | Lazuri nena (ლაზური ნენა) | Lazuri ena (ლაზური ენა) | Laz language |
Lazca fiillerin ağırlıkta olduğu dilidir. Fiillerin başına konan 50'ye yakın fiil önek/öntakısı vardır. Bazı fiil örnekleri çok işlevli olmakla beraber bazılarının kullanım alanları oldukça azdır. Lazcada; eylemin kendisi, eylemi yapan kişi eylemin kim ya da kimler için yapıldığı, eylemin zamanı, başladığı yer (sağ, sol, üst, alt vs.) ve eylemin yönü tek bir fiil yapısı içinde ifade edilir. Fiil kökü hiçbir şekilde değişmez. Eylem, üstünde cereyan ettiği yerin şekline göre biçim almakta ve buna göre şekillenmektedir.
Lazca isimler, durum ve sayıya göre ayrı biçim almaktadır. Lazca fiiller, kip, aspekt, zaman, şahıs ve sayıya göre ayrı biçimler göstermektedir. Bunlar fiilin çeşidine (Hareket fiili, Hal değişme fiili, Hal fiili, Başkalaşma fiili vs.) göre sınıflandırılmıştır. Ayrıca, çok sayıda dilde bulunan Bildirme kipi, emir kipi ve istek kipi gibi kipler dışında Lazcada tecrübe kipi, yeterlik kipi vs. bulunmaktadır.24
Lazca, tüm diğer Kafkas dilleri ve İrani Dillerde görüldüğü gibi özegeçişlilik durum dizgesine sahiptir. Anlam olarak; "kimin tarafından = mik" ve "neyin tarafından = muk" şeklinde algılandığı gibi, bu sorulara cevap teşkil ederler. İsmin bu hâli lehçesel farklılıklar dolayı Ardeşen, Pazar ve Çamlıhemşin yörelerinde kullanılmamaktadır. Lazcada ergatifliği '-ǩ sesi yapar. Örneklersek
Selma*'ǩ* bere dobaxu (Selma çocuğu dövdü.)
Bu cümledeki "bere" yani çocuk kelimesi yalın hâldeymiş gibi görünmesine rağmen, aslında ismin “İ” hâlindedir yani yükleme eki görevindedir ve cümlede tümleç görevi görmektedir. ”Kim “ sorusunun cevabı ise, ”ismin “K” hâlindeki “Selma*'ǩ*” kelimesidir. Bu cümlenin diğer bir karşılığı ise; "Çocuk, Selma tarafından dövüldü" şeklindedir.
Lazcanın Antik Kolhis dilinden türediği sanılmaktadır.25 Sovyet dilbilimciler başta olmak üzere Lazca ve Megrelcenin bu dilin günümüzdeki iki lehçesi olduğunu iddia eden görüşler de vardır.26
Daha sonraki yıllarda Osmanlı Devleti'nin hakimiyetine giren Lazların İslamiyet'i kabul etmeleriyle beraber Osmanlı Türkçesinde (Türkçe, Arapça ve Farsça) kullanılan birçok kelime Lazcada kullanılmaya başlanmıştır. Boy anlamına gelen boyi, kalem anlamına gelen alemi ve çuval anlamına gelen ç̌uvali bu kelimelere örnektir.
<table> <thead> <tr class="header"> <th><p>Türkçe</p></th> <th><p>Lazca</p></th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td><p>Selam, merhaba</p></td> <td><p>Xelaaoba</p></td> </tr> <tr class="even"> <td><p>İyi günler</p></td> <td><p>ai ndğalepe, Vrosi ndğalepe</p></td> </tr> <tr class="odd"> <td><p>İyi akşamlar</p></td> <td><p>ai serepe</p></td> </tr> <tr class="even"> <td><p>Hoş geldiniz</p></td> <td><p>ai moxtit</p></td> </tr> <tr class="odd"> <td><p>Adın nedir ?</p></td> <td><p>Mu gcoxons? / Sǩani coxo muren? Mu cogozun?</p></td> </tr> <tr class="even"> <td><p>Benim adım …dır</p></td> <td><p>Çǩimi coxo …ren, Yoxo mu ...</p></td> </tr> <tr class="odd"> <td><p>Tanıştığımıza memnun oldum</p></td> <td><p>Skani oçinu dido ai maonu</p></td> </tr> <tr class="even"> <td><p>Ne iş yapıyorsun?</p></td> <td><p>Mu dulya ikip? (Hopa ağzı) / Mu dulya ikom</p></td> </tr> <tr class="odd"> <td><p>Ben avukatım</p></td> <td><p>Ma advoati vore</p></td> </tr> <tr class="even"> <td><p>Nerelisin ?</p></td> <td><p>Sonuri re?</p></td> </tr> <tr class="odd"> <td><p>Trabzon</p></td> <td><p>Ťrap̌uzani / Ťamt̆ra</p></td> </tr> <tr class="even"> <td><p>Kaç yaşındasın?</p></td> <td><p>Muo aneri re?</p></td> </tr> <tr class="odd"> <td><p>Yirmi yaşımdayım</p></td> <td><p>Ma eçi aneri vore</p></td> </tr> <tr class="even"> <td><p>Evet</p></td> <td><p>Ho</p></td> </tr> <tr class="odd"> <td><p>Hayır</p></td> <td><p>Va, Var</p></td> </tr> <tr class="even"> <td><p>Ben</p></td> <td><p>Ma</p></td> </tr> <tr class="odd"> <td><p>Sen</p></td> <td><p>Si</p></td> </tr> <tr class="even"> <td><p>Teşekkürler</p></td> <td><p>Ena mamuri iyare/pirito iya</p></td> </tr> <tr class="odd"> <td><p>Seni seviyorum</p></td> <td><p>Ma si maoropen / Ma si p̌orom / Ma si p̌qorop, masi malimben</p></td> </tr> </tbody> </table>Artvin'in Hopa, Borçka ve Acara Özerk Cumhuriyeti'nin başkenti Batum'da konuşulan lehçesi ile örnek bir Lazca metin:
Dünya'nın büyük denizlerle bağlantısı bulunan en büyük iç denizi Karadeniz'in doğu kıyılarında yer alan Lazistan, tarih boyunca yoğun deniz ticaretinin yaşandığı limanları ile anılmıştır. Karadeniz halkları arasında kurulan dostluk, kültür ve ticaret köprüsünün bir ayağını oluşturan Lazistan limanları, tarihi İpek Yolunun Avrupa'ya açılan kapısı olmuşlardır. Birçok iskeleye sahip Lazistan'nın başlıca limanları Trabzon, Rize ve Hopa limanlarıdır.
Orijinal kaynak: lazca. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page