kızılderililer ne demek?

Kızılderililer¹ ya da Amerika Yerlileri², Sibirya kökenli Eskimo - Aleut halkları dışında kalan bütün Amerika yerlileri için kullanılan ortak birleştirici ad. Dilce birbiriyle akraba olmayan iki ayrı ana grupta toplanırlar: Sibirya kökenli olan Na-Dene dilleri ile Na-Dene dilleri dışındaki bütün Kızılderili dillerini içeren Amerind dilleri.

Alaska yerlileri adı Alaska'da yaşayan Eskimo-Aleut halklarını ve Kızılderilileri topluca nitelemek için kullanılır. ABD'nin diğer eyaletlerinde Native Americans, American Indians ya da kısaca Indians ³

Kanada Yerlileri (Aboriginal peoples ⁴) adı Kanada'da yaşayan Eskimo-Aleut halklarını (İnuit), Kızılderilileri (First Nations) ve Métisleri topluca nitelemek için kullanılır.

Çoğu anasoylu ve avcı ve toplayıcı, bazıları Olmekler ve Mayalar gibi Mezoamerika Kızılderilileri mısır, Keçuvalar ve Aymaralar gibi Güney Amerika Kızılderilileri patates tarımını keşiften önce de yapan halklardır.

Kuzey Amerika'da Kızılderililer sınırları belirli kısıtlayıcı özel yerleşimlerde yasal olarak toplanırlar ve bu yerlere Amerika Birleşik Devletleri'nde Kızılderili rezervasyonu (Indian reservation), Kanada'da ise Kızılderili rezervi (Indian reserve) adı verilir.

Adlandırma

Kızılderililerin nasıl adlandırılması gerektiği hâlâ tartışma konusudur.

Türkçe Kızılderili adı İngilizce Redskin («kızıl deri») adının çevirisidir. İngilizcedeki Redskin nitelemesi harfiyen İspanyolca Piel Roja adlandırmasından çeviridir ve bu İspanyolca ad, Kristof Kolomb'un 1492 yılında Hindistan sandığı yere ilk ulaştığı nokta olan Karayipler'in (hâlâ Batı Hint Adaları West Indies olarak da bilinir) yerli halklarından Taynoların vücutlarını Bixa orellana tohumuyla boyamasından kaynaklanır. İngilizcede ayrıca Red Indians («Kızıl Hintler») adı da geçer fakat o kadar yaygınlaşmamıştır ve :en:Redskin (slang) adı da günümüzde yalnızca argo olarak kabul edilmektedir. Türkçedeki Kızılderili adı ise argo değildir.

Amerika yerlileri ya da kısaca Yerliler: Amerika Birleşik Devletleri'nde Native Americans («Yerli Amerikalılar»), American Indians («Amerikalı Hintler») ya da yaygın biçimde kısaca Indians («Hintler») olarak adlandırılır ve yalnızca Kızılderilileri nitelendirir⁵. Indian («Hint») sözcüğünün kullanılması, kâşif Kristof Kolomb'un Amerika'nın doğu sahiline ulaştığında burayı Hindistan sanmasından kaynaklanır.⁶

ABD Nüfus Sayım Dairesi (Amerika Birleşik Devletleri Nüfus Sayım Bürosu) ülkedeki yerlileri American Indian and Alaska Native adı altında topluca ele alır ve American Indian («Amerikalı Hint») terimiyle Kıta ABDsi'ndeki yerliler (ki hepsi de Kızılderilidir) kastedilirken, Alaska Native («Alaska Yerlisi») terimi Alaska'daki yerlilerin tamamı (Aleutlar, Alaska Eskimoları, Alaska Kızılderilileri) için kullanılır⁷.

Kanada'da aboriginal peoples («yerli halklar») olarak adlandırılır ve hem Eskimo-Aleut halklarını (Inuit) hem de Kızılderilileri (First Nations) nitelendirir⁸.

Guyana'da Amerindian (< American Indian «Amerikalı Hint») adı Kızılderililer anlamında kullanılır ve bu adlandırma diğer ülkelerde yaygın değildir⁹.

Bölge İspanyolcasında gündelik konuşma dilinde Indios («Hintler») kullanılırken yazı dilinde Amerindio (< American Indian «Amerikalı Hint») ya da pueblos indígenas («yerli halklar») adı kullanılır. Arjantin'de ise daha çok aborígen («yerli») olarak adlandırılır.

Diller

Amerika yerli dilleri, üç ana filum olarak sınıflandırılır: Eskimo ile Aleutların konuştuğu Eskimo-Aleut dilleri, Kızılderili Na-Dene halklarının konuştuğu Na-Dene dilleri ile bunların haricindeki bütün Kızılderili halklarının konuştuğu Amerind dilleri. Bu ana dil filumları yanında hiçbir dil ailesine girmeyen izole diller de bulunmaktadır. UNESCO'ya göre birçoğu ya tükenmiş ya da konuşulabilirliği tehlikededir¹⁰

Genetik sınıflandırma

[[Dosya:Genetic group American Native.png|küçükresim| DNA'sına göre genetik gruplar

1.Arktik-Açık Mavi	2.Saliş-Mor	3.Atabask-Lacivert	4.North Amerindian-Turkuaz	5.Ojibwa-Sarı	6.Meksika-Lila
7.Maya-Koyu Mavi	8.Orta Amerika-Lavanta	9.Andlar-Soluk Yeşil	10.Amazon-Koyu Yeşil	11.Gran Chaco-Turuncu	12.Patagonya-Kırmızı

]] Amerika yerlileriyle ilişkili en yaygın haplogrup olarak Haplogrup Q1a3a (Y-DNA) verilmektedir¹¹. Tıpkı mtDNA gibi Y-DNA da diğer çekirdek kromozomlardan farklıdır ve Y kromozomu çoğunluğunda benzersiz olup mayoz bölünme sırasında rekombinasyona uğramaz. Bu etkiye sahip mutasyonların tarihsel dokusu kolayca incelenebilir¹². Bu dokular biribirinden oldukça farklı iki genetik bölüm oluşturur: birincisi, Amerika'nın başlangıç yerlileri; ikincisi, Amerika'nın Avrupalılar tarafından sömürgeleştirilmesinden sonraki sürecin yerlileri¹³¹⁴. Eski olan, kurucu haplotip ve gen çizgisi sayısı için belirleyici faktördür ve günümüzdeki amerika yerlilerinde bulunmaktadır.¹⁵

Kurucu nüfus için Beringia'da ilk 20.000 yıl konaklamayla birlikte Bering Denizi kıyılarında insan yerleşimi aşamalı oluşmuştur.¹⁶¹⁷.Mikrosatelit çeşitliliği ve Y çizgisinin dağılımı ilk sömürgeleştirme döneminden beri izole edilmiş Güney Amerika bölgelerinde yaşayan Kızılderili gruplarına özgüdür.¹⁸. Na-Dene, İnuit ve Alaska Yerlileri haplogrup Q (Y-DNA) mutasyonları sergiler; bununla birlikte, diğer Kızılderililerde (Amerind dillerini konuşanlar) bulunan mtDNA mutasyonlarından farklıdır¹⁹²⁰^]²¹. Bu da gösteriyor ki, Grönland ve Kuzey Amerika'nın kuzey uç içlerine en erken göç daha sonraki nüfustan kaynaklanır.²²

Tarih

Kuzey Amerika Kızılderilileri

Devlet yapılarının olmayışından dolayı akademisyenler Kuzey Amerika Yerlilerini ana kültür grupları olarak ya da diline göre sınıflandır²³.

1. Eskimo (Arktik) kültür bölgesi Arctic (→ Eskimo–Aleut dilleri)
2. Subarktik Kızılderilileri kültür bölgesi Subarctic (→ Na-Dene dilleri, Algonkin–Yurok dilleri)
3. Kuzeydoğu Kızılderilileri kültür bölgesi Northeast (→ Algonkin–Yurok dilleri, İrokua dilleri)
4. Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri kültür bölgesi Northwest Coast (→ Haydaca, Çimşiyan dilleri, Vakaş dilleri)
5. Plato Kızılderilileri kültür bölgesi Plateau (→ Saliş dilleri)
6. Büyük Havza Kızılderilileri kültür bölgesi Great Basin
7. Ova Kızılderilileri kültür bölgesi Plains (→ Siyu dilleri)
8. Kaliforniya Kızılderilileri kültür bölgesi California
9. Güneydoğu Kızılderilileri kültür bölgesi Southeast
10. Güneybatı Kızılderilileri kültür bölgesi Southwest

Ülkelerine göre:

• Kanada Kızılderilileri
• ABD Kızılderilileri : Alaska Kızılderilileri, Teksas Kızılderilileri
• Meksika Kızılderilileri (kısmen, yalnızca kuzeydekiler)

Orta Amerika Kızılderilileri

• Guatemala Kızılderilileri
• Belize Kızılderilileri
• El Salvador Kızılderilileri
• Honduras Kızılderilileri
• Nikaragua Kızılderilileri
• Kosta Rika Kızılderilileri
• Panama Kızılderilileri

Güney Amerika Kızılderilileri

• Kolombiya Kızılderilileri
• Ekvador Kızılderilileri
• Venezuela Kızılderilileri
• Guyana Kızılderilileri
• Surinam Kızılderilileri
• Fransız Guyanası Kızılderilileri
• Brezilya Kızılderilileri
• Peru Kızılderilileri
• Şili Kızılderilileri
• Bolivya Kızılderilileri
• Arjantin Kızılderilileri
• Paraguay Kızılderilileri
• Uruguay Kızılderilileri

Çizgi romanlarda

Kızılderililer Teksas, Tommiks, Kinowa gibi çizgi romanlarda işlenir.

Ayrıca bakınız

• Kızılderili kadını (squaw) & Kızılderili çocuğu (papoose)
• Kızılderili İşleri Bürosu
• Kanada Kızılderili rezervleri listesi
• Kızılderili Kütüğü
• Kızılderili ajanı → Kanada Kızılderili ajanı ve ABD Kızılderili ajanı
• Kafa derisi yüzme
• Kızılderili savaş baltası
• Kızılderili soykırımları
• Kızılderili Soykırım Müzesi

Kaynakça

Orijinal kaynak: kızılderililer. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Footnotes

1. Büyük Larousse (yıl: 1986, cilt: 11, sayfa: 6754) ↩

2. AnaBritannica (yıl: 1986, cilt: 1, sayfa: 605) ↩

3. ↩
4. ↩
5. ↩
6. ↩

7. The American Indian and Alaska Native Population: 2010 , U.S. Census Bureau ↩

8. ↩

9. "Terminology." Survival International. Retrieved 30 March 2012. ↩

10. Gordon, Raymond G., Jr. (Ed.). (2005). Ethnologue: Languages of the world (15th ed.). Dallas, TX: SIL International. ISBN 1-55671-159-X. (Online version:http://www.ethnologue.com ). ↩

11. "Y-Chromosome Evidence for Differing Ancient Demographic Histories in the Americas" (PDF).Department of Biology, University College, London; Departamento de Gene´tica, Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Porto Alegre, Brezilya; Instituto Venezolano de Investigaciones Cientı´ficas, Caracas, Venezuela; Departamento de Gene´tica, Universidade Federal do Parana´, Curitiba, Brezilya; 5Department of Anthropology, University of New Mexico, Albuquerque; 6Laboratorio de Gene´tica Humana, Universidad de los Andes, Bogota´; Victoria Hospital, Prince Albert, Canada; Subassembly of Medical Sciences, Mongolian Academy of Sciences, Ulaanbaatar, Mongolia; Laboratorio de Gene´tica Molecular, Facultad de Medicina, Universidad de Antioquia, Medellı´n, Colombia; Universite´ de Montreal. University College London 73:524–539.

    2003. 8 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2010-01-22
    ↩

12. Orgel L (2004). "Prebiotic chemistry and the origin of the RNA world"  (PDF). Crit Rev Biochem Mol Biol 39 (2): 99–123. DOI:.PMID 15217990 . Erişim tarihi: 2010-01-19. ↩

13. ↩
14. ↩
15. ↩
16. ↩
17. ↩
18. ↩
19. ↩
20. ↩
21. ↩
22. ↩
23. ↩

Kategoriler