Kayısı (Prunus armeniaca), Rosaceae (gülgiller) familyasından, 2-10 m yüksekliğinde, dikensi ve tüysüz, Prunus cinsinden bir ağaçtır. Yerli yayılımı, kapsamlı tarih öncesi ekimi nedeniyle biraz belirsizdir. Genetik araştırmalar, Orta Asya'nın ana vatanı olduğunu göstermektedir.12 Birçok ülkede yaygın olarak yetiştirilir ve birçok yerde yabani olarak bulunur.345
Prunus armeniaca kadar gövde ile çapında ve yoğun, yayılan bir kanopi. Yapraklar oval, uzun ve genişliğinde, yuvarlak tabanlı, sivri uçlu ve ince tırtıklı kenarlı küçük bir ağaçtır. Çiçekler çapında, beş beyaz ila pembemsi yaprakları ile; İlkbaharda yapraklardan önce tek başlarına veya çiftler halinde üretilirler. Küçük bir şeftaliye benzer bir sert çekirdekli çapında (bazı modern çeşitlerde daha büyük) meyveleri (drupa) vardır. sarıdan turuncuya, genellikle güneşe en çok maruz kalan tarafta kırmızı renkte; yüzeyi pürüzsüz (botanik olarak tüysüz olarak tanımlanır) veya kadifemsi ve çok kısa tüylü (botanik olarak: tüylü) olabilir. Meyve eti genellikle serttir ve çok sulu değildir. Tadı tatlıdan ekşiye kadar değişebilir. Tek tohum, bir taraftan aşağı doğru inen üç sırt dışında, grenli, pürüzsüz bir dokuya sahip, genellikle "taş" olarak adlandırılan sert, taşlı bir kabuğun içine yerleştirilmiştir.67
Çin Bitki Örtüsü ve Yaşam Kataloğu'na göre altı çeşit P. armeniaca vardır:89
Sovyet botanikçi Nikolai Vavilov'a göre P. armeniaca'nın ana vatanı, evcilleştirilmesinin gerçekleştiği yer olan Orta Asya'dır ve Çin başka bir evcilleştirme merkezidir.10 Bu hipotez genetik çalışmalarla doğrulanmıştır.1112
P. armeniaca'nın demografik tarihinde en az üç bağımsız evcilleştirme olayı vardır:13
Evcilleştirilmiş kayısı batıya iki ana yoldan yayılmıştır: biri Orta Asya → Batı Asya → Akdeniz Avrupa ve Kuzey Afrika, diğeri Orta Asya → Kıta Avrupası'dır. Ayrıca Japonya'dan yetiştirilen kayısının Akdeniz Avrupa'sına çok az katkısı olmuştur.14
Kayısı, eski çağlarda Ermenistan'da biliniyordu ve orada o kadar uzun zamandır yetiştirilmekteydi ki daha önceleri kayısının ana vatanının Ermenistan olduğu düşünülmekteydi.15 Ermenistan, Garni'de yapılan bir arkeolojik kazıda, Kalkolitik döneme ait bir alanda kayısı tohumları bulunmuştur.16 Bilimsel adı Prunus armeniaca (Ermeni eriği) bu varsayımdan gelmektedir. Üstelik, Belçikalı arborist Baron de Poerderlé 1770'lerde bu konu hakkında "Cet arbre tire son nom de l'Arménie, region d'Asie, d'où il est originaire et d'où il fut porté en Europe..." *("*Bu ağaç adını, doğduğu yer olan ve Avrupa'ya getirildiği Asya ülkesi olan Ermenistan'dan alır... " ) demiştir.17 Bugün Ermenistan'da 50 civarında kayısı çeşidi yetiştirilmektedir.
Kayısı, MÖ 1000'den sonra Çin'de yetiştirilmektedir.18 Yaklaşık yedinci yüzyıldan itibaren Çin'deki kayısılar, tuzlama ve tütsüleme ve daha yaygın kurutma gibi çeşitli yöntemlerle korunmuştur. Hubei, siyah füme kayısıları ile ünlüdür.19
Yunanistan'a girişi Büyük İskender ile ilişkilendirilmektedir.20
Kayısı, antik çağlardan beri İran'da yetiştirilmektedir ve kuru olanlar, İran ticaret yollarında önemli bir üründür. Kayısı, günümüz İran'ında önemini sürdürmektedir.
İspanya Endülüs'te Kayısı yetiştiriciliği üzerine bir makale, İbnü'l-Evvam'ın 12. yüzyıl tarımsal çalışmasında, Book on Agriculture'da yayımlandı.21
Mısırlılar genellikle kayısıları kurutur, tatlandırıcı ekler ve daha sonra bunları amar al-dīn adlı bir içecek yapmak için kullanırlar.
İngiltere'de 17. yüzyılda kayısı yağı, tümörler, şişlikler ve ülserlere karşı etkili olan şifalı bitkiler tedavilerinde kullanılmıştır.22
17. yüzyılda İngiliz yerleşimciler kayısıyı Yeni Dünya'daki İngiliz kolonilerine getirdiler. Modern Amerikan kayısı üretiminin çoğu, İspanyol misyonerler tarafından Batı Kıyısı'na taşınan fidelerden geliyor. ABD ticari üretiminin neredeyse tamamı Kaliforniya'da, bir kısmı da Washington ve Utah'da gerçekleşir. Günümüzde kayısı yetiştiriciliği, büyüme ihtiyaçlarını karşılayabilecek iklime sahip dünyanın her yerine yayılmıştır.
Orta Asya'da ve Akdeniz çevresinde yetişen kayısının çekirdekleri veya çekirdekleri o kadar tatlıdır ki, badem yerine kullanılabilir. İtalyan likörü amaretto ve amaretti biscotti, badem yerine kayısı çekirdeği özü ile tatlandırılmıştır. Bu çeşit çekirdekleri preslenen ve badem yağı olarak bilinen, yemeklik yağ olarak kullanılmıştır. Çekirdekler %2,05 ile %2,40 arasında hidrojen siyanür içerir, ancak normal tüketim ciddi anlamda sorun teşkil etmez.23
Çinliler kayısıyı eğitim ve tıpla ilişkilendirmektedir. Örneğin klasik kelime 杏壇 (kelimenin tam anlamıyla: 'kayısı altar') 'eğitim dairesi' anlamında, hâlen yaygın olarak yazı dilinde kullanılır. MÖ 4. yüzyılda Çinli bir filozof olan Chuang Tzu , Konfüçyüs'ün öğrencilerine kayısı ağaçlarıyla çevrili bir forumda öğrettiği bir hikâye anlatmıştır.24 Tıpla ilişki, kayısı çekirdeklerinin geleneksel Çin tıbbında bir bileşen olarak yaygın kullanımından ve Üç Krallık döneminde hastalarından başka hiçbir ödeme talep etmeyen doktor Dong Feng'in (董 奉) hikâyesinden kaynaklanmaktadır. hastalıklarından kurtulmak için bahçesine kayısı ağaçları diktiklerini ve bunun sonucunda büyük bir kayısı ağacı korusu ve düzenli olarak tıbbi malzemeler sağladıklarını söyledi. "Kayısı Korusu Uzmanı" (杏林 高手) terimi hala hekimlere şiirsel bir gönderme olarak kullanılmaktadır.
Ermenistan'da kayısı ağacının ahşabı, Ermenistan'da popüler bir nefesli çalgı olan ve aynı zamanda kayısı piposu olarak da adlandırılan duduk gibi ahşap oymalarında kullanılmaktadır*.* Kayısı ağacından el yapımı birtakım hediyelik eşyalar da yapılır.
Orijinal kaynak: kayısı. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Altervista Flora Italiana, Albicocco, Prunus armeniaca L. includes photos and European distribution map ↩
Rushforth, K. (1999). ↩
Arakelyan, B. (1968). ↩
Davidson, Alan. ↩
Huxley, A., ed. (1992). ↩
Medicinal and Poisonous Plants of Southern and Eastern Africa – Watt & Breyer-Brandwijk (1962) ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page