iran'da kadın hakları ne demek?

İran'da kadın hakları, devleti yöneten rejimin şekline göre değişmiştir. Her rejimin yükselişiyle birlikte, kadın haklarına yönelik bir dizi zorunluluk ortaya çıktı ve oy haklarından kıyafet kurallarına kadar geniş bir yelpazedeki sorunları etkiledi.¹

İranlı kadınlar için hakları ve yasal statüleri 20. yüzyılın başlarından bu yana birkaç kez değişmiştir. İran'daki kadın hakları, gelişmiş ülkelerdeki kadınlara göre kısıtlıdır. Dünya Ekonomik Forumu’nun 2017 Küresel Toplumsal Cinsiyet Uçurumu Raporu, cinsiyet eşitliği sıralamasında İran'ın 144 ülke arasında 140. olduğunu beyan etti. İran’da kadınlar, 1990’dan bu yana yalnızca %7 oranında büyüme ile 2017’de iş gücünün %19’unu oluşturabilmektedirler.²

Kadınların yasal hakları, İran'daki son üç siyasi rejim boyunca birçok dalgalanma yaşamıştır. İran’ı 1800’lerin sonlarından 1925 yılına kadar yöneten kraliyet hanedanı olan Kaçarlar zamanında kadınlar siyasetle uğraşmadıklarından daha izole edilmiş olarak yaşadılar ve ekonomik katkıları ev işleriyle sınırlı kaldı. Bu koşullar, kadınların daha az özgürlüğe sahip olduğu 1925-1979 yılları arasında İran Şahanşah Devleti sırasında büyük ölçüde değişime uğradı, ancak bu kısıtlamar kısa süre sonra 1979'da gerçekleşen İran Devrimi'nden sonra ortadan kaldirilarak, kadınlar bir çok batı ülkesinde bile olmayan haklar elde ettiler.

Tarihi

İslam Cumhuriyeti

Kadınlar ve İran Devrimi

1977'de İran Devrimi başladığında, metropol şehirlerde birçok kadın protesto için yürüdü ve çarşaf giydi.³ Kadınların rolü, bir konuşmada şunları söyleyen devrimci lider Ruhullah Humeyni tarafından hem övüldü hem de teşvik edildi: "Kadınların yaptıkları faaliyetleri unutmamalıyız. İranlı kadınlar şuurlu inançlarıyla devrimci, siyasi, bilinçli bir mücadele unsuruna dönüşebildiler... Gerçekten, kadınlar hiçbir alanda veya herhangi bir savaş alanında asla geride kalmadılar."⁴

İlk Pehlevi Şahı başörtüsü kullanımını yasakladığı için birçok kadın, Humeyni'ye olan lütfunu, seslerini çıkarmadan desteklerini göstermenin en iyi yolunun bunun olacağını düşünerek çarşaf giyerek protestoda bulundular.⁵ Kadınlar protestolara katılarak İran devrimine katıldılar. Halkın Mücahitleri Örgütü gibi İslam Devrimi'ni destekleyen örgütler, kadınları örgütlerine kabul etti ve onlara temel görevler verdi. Humeyni ayrıca kadınları Şah'a karşı yapılan protestoya katılmaya teşvik etti.⁶

Humeyni'nin dönemi

Ayetullah Humeyni'nin yükselişiyle birlikte kadınların rolleri sınırlandı; geniş aileler yetiştirmeye ve ev işlerine yönelmeye teşvik edildiler. Humeyni bunun kadınların izleyebileceği en önemli rol olduğuna inanıyordu. Humeyni'nin inancı kadın merkezlerinin, çocuk bakım merkezlerinin kapatılmasına ve aile planlaması girişimlerinin kaldırılmasına yol açtı. Kadınlar iş hayatında, ebelik ve öğretmenlik gibi belirli iş alanlarıyla sınırlıydı.⁷

Hamaney dönemi

Humeyni'nin ölümünden sonra kadınlar, kadınlara daha fazla hak tanınması için hükümete baskı yaptı. Humeyni'yi takip eden Ali Hamaney, daha açık bir yaklaşım benimsedi ve kadın merkezlerini yeniden açarak ve Aile Koruma Kanunlarının iptal edilmesinden sonra yürürlükten kaldırılan birçok kanunu geri getirerek kadınların ilerlemesini sağladı.⁸

1997 İran cumhurbaşkanlığı seçimlerinde kadınların ezici çoğunluğu, daha fazla siyasi özgürlük vaat eden reformist bir din adamı olan Muhammed Hatemi'ye oy verdi. Onun seçilmesi, kadınların fikirlerini, taleplerini ve eleştirilerini ifade etmede giderek daha cesur hale gelen bir dönem getirdi. Nobel Barış Ödülü'nün İranlı insan hakları ve kadın hakları aktivisti Şirin Ebadi'ye verilmesi, İran'daki kadın hakları aktivistlerini daha da cesaretlendirdi ve yurtdışındaki İranlı feministlerle ilişkilerini düzeltti.

Altıncı Yasama dönemi sırasında, İran'da kadın haklarının en güçlü savunucularından bazıları ortaya çıktı. O zamanki 270 sandalyeli Meclis'in 11 kadın milletvekilinin neredeyse tamamı, İran'ın daha muhafazakar yasalarından bazılarını değiştirmeye çalıştı. Ancak Yedinci Meclis seçimleri sırasında, tamamı erkeklerden oluşan Anayasa Koruma Konseyi, 11 kadının göreve gelmesini yasakladı ve yalnızca muhafazakar kadınların aday olmasına izin verdi. Yedinci Yasama döneminde, reformist Altıncı Yasama döneminde kabul edilen yasaların çoğu tersine çevirildi.

Kasım 2018 ortasında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu İnsan Hakları Komitesi, İran hükümetinin kadınlara yönelik sürekli ayrımcılığına ve düşünce özgürlüğünü kısıtlamasına karşı bir kararı onayladı.⁹

Kasım 2018'in sonlarında, İran'daki insan hakları konusunda BM Özel Raportörü Javid Rehman'ın da aralarında bulunduğu bir grup BM insan hakları uzmanı ve diğer dört uzman, Ağustos ayından bu yana zorunlu başörtüsü uygulamasına karşı çıktığı için hapiste açlık grevinde olan Ferhad Meysami hakkında endişelerini dile getirdi.¹⁰

Yasal haklar geçmişi

Başörtüsü

İslam Cumhuriyeti'nin kuruluşundan önce kadınların örtü takması zorunlu değildi. 1935'te Rıza Şah, kadınların artık kamusal alanda örtünmemesini zorunlu kıldı;¹¹ bu nedenle, önemli sayıda muhafazakar kadın, başörtüsü takmadan dışarı çıkmanın çıplak olmakla eşdeğer olduğunu düşündükleri için evlerinde tecrit edildi. Muhafazakar kadınların bağımlılığı bu dönemde arttı çünkü ayak işlerini yaptırmak için başkalarına güveniyorlardı.¹²

1979 devriminden sonra İran devlet memurları için başörtüsü zorunlu hale getirildi; bunu 1983'te tüm kamusal alanlarda başörtüsü takılmasını zorunlu hale getiren bir yasa izledi.¹³

Devrim sırasında muhalefet sembolü olarak örtü takan muhafazakar olmayan kadınlar, örtünmenin zorunlu hale gelmesini beklemiyorlardı ve örtünme Şubat 1979'da ilk kez zorunlu hale getirildiğinde, liberal ve solcu kadınların protesto gösterileriyle karşılandı¹⁴ ve binlerce kadın, zorunlu örtünmeyi protesto etmek için 8 Mart 1979 Dünya Kadınlar Günü'nde bir kadın yürüyüşüne katıldı.¹⁵ Protesto, zorunlu örtünmenin geçici olarak geri çekilmesiyle sonuçlandı.¹⁶ Sol ve liberaller ortadan kaldırıldığında ve muhafazakarlar tek başına kontrolü güvence altına aldığında, 1981'de zorunlu örtünme tebliğiyle örtünme tüm kadınlara zorunlu hale getirildi,¹⁷ ardından 1983'te İslami Ceza Kanunu ile örtünmemiş kadınlara 74 kırbaç cezası getirildi.¹⁸

Evlilik hukuku

Beyaz Devrim'in bir parçası olarak, Muhammed Rıza Şah, kadınların boşanma haklarını içeren bir dizi yasa olan Aile Koruma Yasalarını çıkardı. Kanunlar ayrıca herkes için asgari evlilik yaşını yükseltti ve çok eşlilik geleneğini kısıtladı, yasal olarak ikinci bir kadınla evlenmeden önce eş rızasını zorunlu kıldı.¹⁹ Bu yasalara göre, kadınlara mutsuz olmaları durumunda evliliklerini sonlandırabilmeleri sağlanarak boşanma hakkı tanınmıştır. Yasa ayrıca kadınlara çocuklarının velayetini alma hakkı ve tecavüz ve kadının hayatını riske atma gibi belirli koşullar altında kürtaj hakkı verdi.²⁰

2008'de, Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad yönetimi, erkeklerin ilk eşinin izni olmadan ikinci bir eşle evlenmesine izin verecek bir "aile destek tasarısı" çıkardı ve birçok kadın tarafından "bir kocanın evlilikten ayrılması ve nafaka ödemeye zorlanmaması durumunda bir finansal güvenlik ağı olarak" görülen Mariye vergisi koydu.²¹ Eylül 2008'de İran yargısı, çok eşlilik ve vergi maddelerine ilişkin şikayetlerle ilgili olarak vergi yasasını yasama konseyine iade etti ve yasa tasarısından çıkarıldı.²²²³

İran'daki evlilik yasalarının, İslam toplumlarında ailenin oynadığı rol nedeniyle kalıcı olarak değiştirilmesi zor olmaya devam ediyor. Gelenek, İslam toplumunda kilit öneme sahiptir; bir geleneği değiştirmeye çalışmak ve değişimi uygulanabilir kılmak için birçok kez gerçekleşmesi gerekir.²⁴

Boşanma hukuku

İran'da boşanma hukuku, başlangıçta, erkeklere herhangi bir zamanda evliliği sona erdirme hakkını veren Şeriat hukukundaki genel kurala dayanıyordu. Bu kural, bir önceki Medeni Kanunun (1928) 1133. Maddesine dayanmaktadır: "Bir erkek, istediği zaman karısını boşayabilir".²⁵ Bu yasa 1967'de kadınlara boşanmada daha fazla hak tanıyan ve talakla boşanmaları yasa dışı hale getiren Aile Koruma Yasası ile değiştirildi.²⁶ 1967 Yasası, belirli koşullar altında kadınlara boşanma başvurusunda bulunma hakkını içeriyordu; Medeni Kanunun 1130. maddesi, mahkemelere adli boşanma kararı verme yetkisi vererek, boşanma sürecini hızlandırdı.²⁷

Günümüz İran'ında hem erkekler hem de kadınlar boşanma davası açabiliyor ve çocukların velayeti bir hakim tarafından belirlenen ebeveyne veriliyor.²⁸