Hukukun Genel İlkeleri
Hukukun genel ilkeleri, pozitif hukuk kurallarının (kanunlar, yönetmelikler vb.) ötesinde, hukukun temelini oluşturan, evrensel ve soyut nitelikteki değer yargılarıdır. Bu ilkeler, hem mevcut hukukun yorumlanmasında ve uygulanmasında yol gösterici rol oynar, hem de hukuk boşluklarının doldurulmasında başvurulan kaynaklardır. Hukukun genel ilkeleri, hukukun evrenselliğini ve adaleti sağlamaya yönelik temel bir güvence mekanizması olarak kabul edilir.
İçindekiler
1. Tanım ve Kapsam
Hukukun genel ilkeleri, yazılı olmayan, ancak hukukun özünde var olan, hukuka yön veren temel prensiplerdir. Bu ilkeler, toplumun ortak vicdanında yer etmiş, adalet, eşitlik, dürüstlük gibi değerleri temsil eder. Hukukun genel ilkeleri, her hukuk sisteminde aynı şekilde uygulanmayabilir; ancak, temel prensipler genellikle evrenseldir. Örneğin, hakkaniyet, dürüstlük kuralı, eşitlik, kusursuz sorumluluk gibi ilkeler, birçok hukuk sisteminde ortak olarak kabul edilir.
2. Hukukun Genel İlkelerinin Kaynakları
Hukukun genel ilkelerinin kesin ve tek bir kaynağı bulunmamaktadır. Bu ilkeler, çeşitli kaynaklardan beslenirler:
- Doğal Hukuk: Doğal hukuk teorisi, hukukun kaynağının insan aklında ve doğasında bulunduğunu savunur. Adalet, eşitlik gibi evrensel değerler, doğal hukukun temelini oluşturur ve hukukun genel ilkelerine ilham verir.
- Toplumun Ortak Vicdanı: Hukukun genel ilkeleri, toplumun ahlaki değerlerinden ve etik anlayışından doğar. Toplumun adalet, hakkaniyet, dürüstlük gibi konulardaki ortak kanaati, hukukun genel ilkelerinin oluşmasında önemli bir rol oynar.
- Hukuk Bilimi (Doktrin): Hukuk bilimi, hukuk kurallarını analiz ederek ve yorumlayarak hukukun genel ilkelerinin belirlenmesine katkıda bulunur. Hukukçuların çalışmaları, hukukun genel ilkelerinin sistematize edilmesine ve anlaşılmasına yardımcı olur.
- Yargı Kararları: Yüksek mahkemelerin kararları (örneğin, Anayasa Mahkemesi kararları, Yargıtay kararları, Danıştay kararları), hukukun genel ilkelerinin somut olaylara uygulanması yoluyla bu ilkelerin içeriğinin belirlenmesinde önemli bir rol oynar.
- Uluslararası Hukuk: Uluslararası hukuk normları ve insan hakları sözleşmeleri, hukukun genel ilkelerinin evrenselleşmesine katkıda bulunur. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi gibi belgeler, hukukun genel ilkelerini somutlaştırır.
3. Hukukun Genel İlkelerinin Fonksiyonları
Hukukun genel ilkeleri, hukuk sisteminde çeşitli önemli fonksiyonları yerine getirir:
- Yorumlama Aracı: Hukukun genel ilkeleri, mevcut hukuk kurallarının yorumlanmasında ve uygulanmasında yol gösterici rol oynar. Kanunların belirsiz veya muğlak olduğu durumlarda, hukukun genel ilkeleri, kanun koyucunun amacının ve ruhunun anlaşılmasına yardımcı olur.
- Hukuk Boşluğunu Doldurma Aracı: Pozitif hukukta bir konuda açık bir kural bulunmadığı durumlarda, hukukun genel ilkelerine başvurularak hukuk boşlukları doldurulur. Hakim, somut olayın özelliklerini dikkate alarak, hukukun genel ilkelerine uygun bir karar verir.
- Hukukun Geliştirilmesi: Hukukun genel ilkeleri, hukukun dinamik bir şekilde gelişmesine ve değişen toplumsal ihtiyaçlara uyum sağlamasına katkıda bulunur. Yeni hukuki sorunlara çözüm bulunmasında ve adaletin sağlanmasında önemli bir rol oynar.
- Adaletin Sağlanması: Hukukun genel ilkeleri, hukukun adil ve hakkaniyetli bir şekilde uygulanmasını sağlar. Hukukun katı kuralları bazen adaletsiz sonuçlara yol açabilir; bu durumlarda, hukukun genel ilkeleri, adaleti tesis etmeye yardımcı olur.
- Keyfiliği Önleme: Hukukun genel ilkeleri, yargı organlarının keyfi kararlar vermesini engeller ve hukukun üstünlüğünü sağlar. Hukukun genel ilkelerine bağlılık, yargı kararlarının öngörülebilirliğini ve tutarlılığını artırır.
4. Başlıca Hukukun Genel İlkeleri
Hukukun genel ilkelerinin sayısı ve içeriği konusunda kesin bir fikir birliği olmamasına rağmen, en sık kabul gören ve uygulanan ilkeler şunlardır:
- Hakkaniyet (Adalet): Haklı olana hakkını vermek, taraflar arasındaki dengeyi gözetmek.
- Dürüstlük Kuralı (Objektif İyi Niyet): Herkesin dürüst ve makul bir şekilde davranması, başkalarının haklarına saygı göstermesi.
- Eşitlik: Herkesin hukuk önünde eşit olması, aynı durumda olanlara aynı, farklı durumda olanlara farklı muamele yapılması.
- Hukuki Güvenlik İlkesi: Hukukun öngörülebilir olması, bireylerin hukuka güven duyabilmesi.
- Kanunsuz Ceza Olmaz İlkesi (Nullum Crimen, Nulla Poena Sine Lege): Suçun ve cezanın kanunla önceden belirlenmiş olması.
- Kusur Sorumluluğu: Bir zararın tazmini için, zarara sebep olan kişinin kusurlu olması gerektiği ilkesi. Ancak kusursuz sorumluluk halleri de mevcuttur.
- İspat Yükümlülüğü: Bir iddiayı ileri sürenin, bu iddiasını ispatlamakla yükümlü olması.
- Hakkaniyete Uygun Takas: Tarafların karşılıklı borçlarının, hakkaniyete uygun bir şekilde takas edilmesi.
- Sebepsiz Zenginleşme: Haksız bir şekilde elde edilen kazancın iade edilmesi.
- Sözleşmeye Bağlılık İlkesi (Pacta Sunt Servanda): Sözleşmelerin tarafları bağladığı ve uyulması gerektiği ilkesi.
- Ölçülülük İlkesi: Devletin müdahalelerinin, ulaşılmak istenen amaçla orantılı olması gerektiği ilkesi.
- Masumiyet Karinesi: Bir kimsenin suçluluğu mahkeme kararıyla sabit oluncaya kadar masum sayılması.
- Usul Ekonomisi İlkesi: Yargılamanın en kısa sürede ve en az masrafla sonuçlandırılması.
5. Hukukun Genel İlkelerinin Uygulama Alanları
Hukukun genel ilkeleri, hukukun tüm alanlarında uygulanabilir:
- Özel Hukuk: Medeni Hukuk, Borçlar Hukuku, Ticaret Hukuku gibi özel hukuk alanlarında, dürüstlük kuralı, hakkaniyet, sözleşmeye bağlılık gibi ilkeler önemli bir rol oynar.
- Kamu Hukuku: Anayasa Hukuku, İdare Hukuku, Ceza Hukuku gibi kamu hukuku alanlarında, kanunsuz ceza olmaz ilkesi, masumiyet karinesi, ölçülülük ilkesi gibi ilkeler, devletin yetkilerini sınırlar ve bireylerin haklarını korur.
- Uluslararası Hukuk: Uluslararası hukukta, devletler arasındaki ilişkilerde eşitlik, egemenlik, ahde vefa gibi ilkeler önemli bir yer tutar.
6. Eleştiriler
Hukukun genel ilkeleri kavramı, bazı eleştirilere de maruz kalmaktadır:
- Belirsizlik: Hukukun genel ilkelerinin somut içeriği ve kapsamı, genellikle belirsizdir. Bu durum, farklı yorumlara ve uygulamalara yol açabilir.
- Sübjektiflik: Hukukun genel ilkelerinin belirlenmesinde ve uygulanmasında, hakimin sübjektif değerlendirmeleri etkili olabilir. Bu durum, hukukun objektifliğine ve öngörülebilirliğine zarar verebilir.
- Demokratik Meşruiyet Eksikliği: Hukukun genel ilkeleri, kanun koyucu tarafından değil, yargı organları veya hukuk bilimi tarafından belirlenir. Bu durum, hukukun genel ilkelerinin demokratik meşruiyeti konusunda soru işaretleri yaratabilir.
7. Ayrıca Bakınız
8. Kaynakça