dislokasyon ne demek?

Dislokasyon ve diğer adıyla çizgisel kusur; malzeme biliminde, kristal yapıların atomsal dizilişlerinde bir çizgi boyunca görülen kusurlardır. Denge konumundan ayrılan atomlar sonucunda çizgi çevresinde artık gerilimler meydana gelir ve şekil değiştirme enerjisi depo edilir. Dislokasyonlar genellikle malzemelerin katılaşma sürecinde oluşmakla birlikte, plastik şekil değiştirme sırasında sayıları artar. Öte yandan boş köşelerin yığılması ve katı eriyiklerde görülen atomsal uyumsuzluk da bu kusurların oluşmasına sebep olabilir. Kenar dislokasyonu ve vida dislokasyonu olmak üzere iki ana dislokasyon türü vardır. Gerçekte ise bu iki dislokasyonun özellikleri bir arada görülür. Bu tür dislokasyonlara ise karışık dislokasyonlar adı verilmektedir.

Kusurların varlığı 1907 yılında İtalyan fizikçi ve matematikçi Vito Volterra tarafından ortaya atılsa da,¹ atomik boyuttaki kusurları tanımlayan dislokasyon terimi ilk kez G. I. Taylor tarafından 1934'te kullanıldı.²

Dislokasyon türleri

Kenar dislokasyonu

Bir kristal yapıya, yarım bir atom düzleminin girmesi sonucu uygulanan basınçla birlikte, düzlemin ucundaki atomlar basıncın etkisiyle sıkışırken, düzlemin yan kısımlarındaki atomlar ise açılmaya zorlanırlar.³ Bu durumda minimum enerjili denge konumlarından ayrılan atomların potansiyel enerjileri artar.⁴ Bu düzensizliğin merkezi olan doğru, kenar dislokasyonu olarak adlandırılır.⁵ Dislokasyon çizgisi boyunca görülen bu yüksek enerji bölgesi, malzemenin mekanik özelliklerini büyük ölçüde etkilemektedir.⁶

Kenar dislokasyonunun oluşturduğu kusurun büyüklüğü ve yönü Burgers çevrimi kullanılarak hesaplanır.⁷ Kusursuz bölgede bir çevrim sırasında paralel yönlerde, eşit aralıklarla ilerlenince çevrim kapanır. Eğer çember kusur içeriyorsa bu çevrimin uçları kapanmaz ve atomların arasındaki uzaklık kadar fazlalık kalır. Bu uzaklığa Burgers vektörü adı verilir.⁸

Vida dislokasyonu

Kristal yapıdaki bir düzlem boyunca kısmen kayma şeklinde ötelenme sonucu gerçekleşen dislokasyonlara vida dislokasyonu denir.⁹ Bu öteleme atomlar arasındaki mesafe, yani Burgens vektörü kadardır.¹⁰ Vida dislokasyonu boyunca alt ve üst kısımlardaki atomlar denge konumlarından farklı bir konumda olduklarından birbirlerini tam olarak karşılayamazlar. Bu sebeple dislokasyon çizgisi boyunca artık kayna gerilmeleri bölgesi oluşur ve dolayısıyla potansiyel enerji artış gösterir.¹¹

Vide dislokasyonunun oluşturduğu kusurun büyüklüğü ve yönü Burgers çevrimi kullanılarak hesaplanır.¹² Bu bağlamda kristalin eğildiği her doğrultuda, iki atom arasındaki mesafe kadar hareket edilerek eksen etrafında 360° dönme tamamlanır. Oluşan çemberde açık kalan kısım Burgers vektörüdür ve vida dislokasyonuna paraleldir.¹³ Benzer şekilde cisimler uygulanmaya devam edilirse vida dislokasyonu çizgisi boyunca bir spiral çizilir. Oluşan bu spiral şekli sebebiyle bu tür dislokasyonlara vida ismi verilmiştir.¹⁴

Karışık dislokasyon

Gerçekte, kenar ve vida dislokasyonlarının bir arada bulunduğu karışık dislokasyonlar mevcuttur.¹⁵ Bu tür dislokasyonlarda dislokasyon çizgisi Burgers vektörüne paralel olup, vida dislokasyonu özelliği gösterir. İçeriye doğru ilerleyen bu çizgi yay biçiminde eğrilerek yan yüzeye çıkarken Burgers vektörüne dik konuma gelir ki bu noktada da kenar dislokasyonu özelliği gösterir.¹⁶

Galeri

Dosya:TEM_micrograph_dislocations_precipitate_stainless_steel_1.jpg|Geçirimli elektron mikroskobu ile östenit paslanmaz çelikte gözlemlenen dislokasyonlar Dosya:TEM_micrograph_dislocations_precipitate_stainless_steel_2.jpg|Geçirimli elektron mikroskobu ile östenit paslanmaz çelikte gözlemlenen dislokasyonlar

Kaynakça

Konuyla ilgili yayınlar

• Reed-Hill, R. E. (1994) Physical Metallurgy Principles ISBN 0-534-92173-6

• Dieter, G. E. (1986) Mechanical Metallurgy ISBN 0-07-100406-8

• Honeycombe, R.W.K. (1984) The Plastic Deformation of Metals ISBN 0-7131-2181-5

• Hull, D. & Bacon, D. J. (1984) Introduction to Dislocations ISBN 0-08-028720-4

• Read, W. T. Jr. (1953) Dislocations in Crystals ISBN 1-114-49066-0

• Kleinert, Hagen, Gauge Fields in Condensed Matter, Vol. II, "STRESSES AND DEFECTS; Differential Geometry, Crystal Melting", World Scientific (Singapur, 1989); Paperback ISBN 9971-5-0210-0 (Buradaki bağlantıdan erişilebilir)

• "Atomistically-informed Dislocation Dynamics in fcc Crystals", E. Martinez, J. Marian, A. Arsenlis, M. Victoria, J. M. Perlado, Journal of the Mechanics and Physics of Solids, 56. sayı, Mart 2008, sf. 869-895

Dış bağlantılar

• Dislokasyonlar hakkında hazırlanan çevrimiçi bir rehber
• Avusturya'daki Viyana Teknik Üniversitesi Fizik Fakültesi tarafından hazırlanan dislokasyonların mükroskop altındaki görünümlerinin yer aldığı web sitesi

Orijinal kaynak: dislokasyon. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Footnotes

1. ↩
2. ↩
3. ↩
4. ↩
5. ↩
6. ↩
7. ↩
8. ↩
9. ↩
10. ↩
11. ↩
12. ↩
13. ↩
14. ↩
15. ↩
16. ↩

Kategoriler