Ahıska (Gürcüce: ახალციხე; okunuşu: “ah’altsih’e”), Gürcistan’ın Samtshe-Cavaheti bölgesinin ve Ahıska Belediyesi’in idari merkezi bir kenttir. Tarihsel bir bölge olan Samtshe’nin de merkeziydi.
Latin harfli Türkçede bugün "Ahıska" olarak yazılan yer adı, “yeni kale” anlamındaki Gürcüce Ahaltsihe’den (ახალციხე) gelir. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal defterde Osmanlı idaresi bu yer adını "Ahısha" (آخسخه) biçiminde yazmıştır. Söz konusu defterde Gürcüce yer adlarının ya Türkçeye çevrilerek ya da özgün biçimine bağlı kalınarak kaydedildiği görülmektedir. Örneğin Okros-tsihe (ოქროს-ციხე) çevrilerek Altun Kala veya Kala-i Altun (قلعە التون), Mgel-tsihe (მგელ-ციხე) de yine Türkçeye çevrilere Kurd Kalası (قورد قلعەسی) olarak kaydedilmişken, sonradan “Şeytan Kalesi” olarak tercüme edilen Kacis-tsihe (ქაჯის-ციხე) ise Kacsiha / Kacsihe (كاجسخە) biçiminde yazılmıştır.1 Bu sonuncu örnekten hareketle "آخسخه" kelimesinin Ahasiha / Ahasihe biçiminde okunması gerektiği anlaşılmaktadır.
Bu mufassal defteri yayına hazırlayan Gürcü Türkolog Sergi Cikia, Türkçe bazı kelimelerde (geltirmek – getirmek) olduğu gibi “l” foneminin düşürülmüş ve bundan dolayı Osmanlıca Ahalsihe yerine Ahasihe yazılmış olabileceğini belirtmiştir.2 Daha geç tarihte, Muvahhid Zeki’nin 1927 yılında yayımlanan Osmanlıca kitabında da Ahaltsihe’nin adı Ahasiha / Ahasihe (اخسخە) olarak yazılmıştır.3 Latin harfli Türkçede bu yer adı Ahıska’ya dönüştürülmüştür. Ahıska adı üzerinden de Osmanlıca yazılışı giderek Ahısha / Ahisha biçiminde okunmuştur. Oysa, Kacsiha / Kacsihe (كاجسخە) örneği, Gürcüce kale anlamına gelen “tsihe” (ციხე) kelimesinin Osmanlıca yazılış biçiminin “siha / sihe” (سخە) olarak okunması gerektiğini göstermektedir.
Osmanlıca "Ahasiha", "Ahasihe" biçimine yazılmış olan Ahaltsihe adının 15. yüzyılda derlenmiş olan Dede Korkut Kitabı’nda “Ak-Sıka” olarak geçtiği de ileri sürülmüştür. Ancak Dede Korkut Kitabı’nda “Ak-Sıka” diye bir kelime geçmemektedir.45
Ahıska kenti, Gürcistan’ın güneybatı kesiminde Ahıska Havzası’nda yer alır. Deniz seviyesinden 1.000 metre yükseklikte, Potshovi Çayı’nın iki yakasına yayılır. Başkent Tiflis’e 214 km uzaklıktadır. Kışları karlı geçen kentte ortalama hava sıcaklığı Ocak ayında -3,8°C, Ağustos ayında 20,5°C'dir. En düşük sıcaklı -32°C ve 39°C olarak gerçekleşmiştir. Kent kaplıcalarıyla da tanınır.
Şehrin Gürcüce adı Ahaltsihe, “ahali (ახალი: yeni) ve “tsihe” (ციხე: kale) kelimelerinden oluşan bir tamlamadır ve “yeni kale” anlamına gelir. 16. yüzyılın ikinci yarısında Ahıska’yı ele geçiren Osmanlılar, kenti “Rabat-i Kale-i Ahısha” ve çevresindeki bölgeyi de liva olarak Çıldır Eyaleti’ne bağlayıp "Ahısha" olarak adlandırmıştır.6
Ahıska, 1953 yılındaki arkeolojik kazılardaki tespitle bir yerleşme olarak Bakır Çağı’nda Potshovi Çayı’nın sağ kıyısında ortaya çıkmıştır. Amirani Tepesi olarak bilinen bu yer daha sonra Lomisa olarak adlandırılmıştır. Daha geç tarihte Rabati Kalesi de bu akarsuyun sağ kayasında inşa edilmiştir. Ahıska, yazılı kaynaklarda ilk kez 12. yüzyılda anılmıştır. Rabati Kalesi, 13-17. yüzyıllarda, Samtshe Prensliği’nin hükümdarları olan Cakeli Hanedanı'nın ikametgâhıydı. Osmanlı Devleti, 1578 yılında Ahıska’yı bu Cakelilerden ele geçirdi. Kale daha sonra birkaç kez el değiştirdi. Osmanlı Devleti 1628 yılında Samtshe Prensliği’nin ortadan kaldırınca Ahıska, “Rabat-i Kale-i Ahısha” adıyla Çıldır Eyaleti’nin de idari merkezi oldu. Bu tarihten önce Çıldır Eyaleti’nin merkezi Çıldır kasabasıydı. Eyaletin merkezi olan kale-kent, 17-18. yüzyıllarda aynı zamanda Osmanlılara satılan kölelerin pazarlama merkeziydi.78
Ahıska, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Çarlık Rusyası 1810 yılında da kenti almak istemiş, ama başarılı olmamıştır. Osmanlı yazar ve sözlükçü Şemseddin Sami 19. yüzyılın sonlarında, Ahaltsihe kentini Kamusü'l-Âlâm adlı kapsamlı ansiklopedisine Ahalçih / Ahalçike (آخالچیخ yahud آخالچیكە) ve Ahasihe (آخسخە) olmak üzere iki ayrı madde olarak girmiş, bu yer adının "yeni kale" anlamına geldiğini belirtmiş, kentin 15.890 (veya 30.000) kişilik nüfusunun Laz, Gürcü ve Türklerden oluştuğunu yazmıştır.9
Ahaltsihe, 1917'de Ekim Devrimi’yle Çarlık yönetimin son bulmasından sonra Ahıska bağımsız Gürcistan’ın bir parçası haline geldi. 1921’de Sovyet Rusya Kızıl Ordu’ya Gürcistan’ı işgal edince, Ahıska de SSCB’nin bir parçası oldu. Kent 1991 yılından itibaren Samtshe-Cavaheti bölgesinin ve Ahıska Belediyesi’nin idari merkezidir.
Ahıska'daki tarihsel yapılardan biri, Rabati Kalesi olarak bilinen Ahıska Kalesi'dir. 9. yüzyıldan kalan ve Lomisa Kalesi adını taşıyan kale, Osmanlılar tarafından yeniden inşa edilmiştir. Yapının ayakta kalan kısımlarının çoğu 17 ve 18. yüzyıldan kalmadır. Bir başka önemli yapı, bu kalenin içinde yer alan Aziz Giorgi Kilise'dir. Ahıska Rabati Kalesi Aziz Giorgi Kilise olarak da bilinen yapı, 9-10. yüzyılda inşa edilmiştir.
| Sayım yılı | Nüfus | Erkek | Kadın |
|---|---|---|---|
| 1864 | 14 722 | -- | -- |
| 1882 | 13 265 | ||
| 1910 | 22 095 | 11 704 | 10 391 |
| 1939 | 12200 | ||
| 1959 | 16900 | ||
| 1970 | 26300 | ||
| 1974 | 19300 | ||
| 1989 | 24 650 | -- | -- |
| 2002 | 18 452 | -- | -- |
| 2014 | 17 903 | 8500 | 9403 |
Dosya:Akhaltsikhe (19th century).jpg|Ahıska, 1887 yılı Dosya:Axalcixis rabati.JPG|Ahıska. Ahıska Kalesi Dosya:View of Akhaltsikhe.JPG|Ahıska manzarası, önde Ğreli köyü Dosya:ახალციხე. რაბათი. მეჩეთი.jpg|Kale, Cakeli sülalesinin ikametgahı ve cami. Dosya:რაბათი, ჯაყელთა ყოფილი რეზიდენცია.jpg|Kale, Cakeli sülalesinin eski ikametgahı Dosya:ახალციხე. რაბათი.jpg|Kale, Cakeli sarayının sütunları Dosya:ახალციხე. მდ. ფოცხოვი.jpg| Potsovi Çayı’nın sağ tarafında Ahıska manzarası Dosya:Akhaltsikhe.JPG|Kraliçe Tamar’ın heykeli. Fotoğraf: Laşa Haçidze Dosya:Rabati Castle, view from eastern tower.jpg Dosya:Restored Rabati Castle.jpg Dosya:რაბათის ციხე (G.N. 2012).jpg|Işıklandırılmış olan kalede surlar Dosya:Rabati Fortress, view from the southern tower.jpg Dosya:Rabati.jpg Dosya:Akhaltsikhe, Georgia. May 2013.jpg
Orijinal kaynak: ahıska. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Kartlis Tshovreba Yer Adları ve Arkeoloji Sözlüğü (Gürcüce), Tiflis, 2013, s. 77-79 ISBN 9789941158964. ↩
Tao-Klarceti: Tarih ve Kültür Araştırmaları, (Editöler) Buba Kudava ve Goça Saitidze; Türkçeye çevirenler: Hasan Çelik ve Kevser Ruhi; Tiflis, 2018, s. 177-179, ISBN 9789941963629. ↩
Şemseddin Sami, Kamusü'l-Âlâm, İstanbul, 1889-1998, 6 cilt; 1. cilt, s. 45-46. ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page